زندگینامه و اشعار ابراهیم طوقان

زندگینامه و اشعار ابراهیم طوقان (تحولات سیاسی، محتوا ومضامین شعر ، اقتباسهای قرآنی شعر)

منابع  120

زندگینامه ابراهیم طوقان

و اشعار ابراهیم طوقان

زندگی ابراهیم طوقان

ابراهیم عبد الفتاح طوقان به سال 1905م در نابلس* از خانواده ای خردمند اهل ثروت ومکنت درحالی که ازنظرجسمی بسیار ضعیف وعلیل بود دیده به جهان گشود،وازهمان دوران کودکی بیماری همراه اوگشت که به دوران قبل ازتولد و ضعف مادر به هنگام بارداری ، برمـی گردد.

ابراهیم طوقان علی رغم ضعفی که داشت بسیار شاداب و بازی گوش بود و معمولا مادر بزرگ ترک زبانش او را در این بازیها همراهی می کرد و پدر بزرگ شاعروزجل* گویش ازهمان کودکی او را تشویق به حفظ  شعر و زجل می کرد و در شبهای  طولانی زمستان و عصرهای  زیبای تابستان مادر مهربانش با گفتن قصه های «عنتره» و«ابی زید هلالی » و «سیف بن ذی یزن » ذهن اورا مملو ازکلمات اصیل عربی می نمود . ( فدوی طوقان ، 2005م ، صص12و13)

ابراهیم طوقان علاوه  برعلاقه اش  نسبت به  شعر و زجل با  بزرگتر شدنش بیشتر شیفتـه  قرآن کریم می شد، آن را بارها می خواند و درمعنـای آیاتش غرق می شد  به طوری کـه دردرونش اثری عمیق بر جای می گذاشت . (مجلة الجدید ، 1995م، العدد السادس) او درباره این انس و علاقه  چنین می گوید : ” در رمضان زیباترین کار برای من آن است کـه در آن قرآن می خوانم  ، همه آن را ، واین امری است که هر سال آن را انجام می دهم و از آن لذت می برم و کلامم را با  آن می آرایم ، و چه زیباست آراستن کلام  به قرآن ؛ و هر از گاهی بعضی از ترکیبهای مشکل مرا به کاوش در کتابهای بلاغت وا می دارد که پس از جستجو سرّ آنها  را می فهمم ، و هرگاه  درک  برخی ازمعانی برایم مبهم شود به  استاد  دانشمند ، جار الله زمخشری ، مراجعه می کنم  واز نزد وی سیراب برمی گردم ،وچون متوجه مسأله ای تاریخی  شوم  بـه  ابو جعفر محمد بن جریر طبری  مراجعه و خود را  بین سخنان و روایاتش فراموش می کنم ؛  این فضیلت رمضان بر من است و بهترین  استفاده از ماه مبارک در شهر نابلس ! ”

دررشد وتکامل ابراهیم طوقان علاوه برخانواده فرهیخته وی که انسانهای بزرگ وارزشمندی همچون « فدوی طوقان » خواهر شاعر و موفق ابراهیم را به جامعه فلسطین بلکـه به ملت عرب هدیه کرده ، مدرسه نیز نقش بسزایی داشت . اومرحله ابتدایی را درمدرسه « الرشادیة الغربیة» در نابلس آغازکرد.( البعینی ،1991م،ص255) در این مدرسه با زبان وادبیات عربی که در عهد عثمانی رایج نبود بیش از پیش آشنا شد ، وبا شعروادب مأنوس گشت ، و البته ادبیات عرب درمدارس نابلس به خاطرتلاش وکوشش بعضی از معلمهای  فارغ التحصیل دانشگاه « الأزهر » و متأثر از جنبش ادبی مصرکه حافظ وشوق پرچمدارآن بودند ، رواج  یافت . کـه دراثرآن دانش آموزان برای اولین باردرزندگـی تحصیلی خود قصیده های شوقی ، حافظ ابراهیم ، مطران و غیره را شنیدند . از جمله  این مدرسان  نوگرا می توان  بـه مرحوم شیخ ابراهیم أبو الهدی الخماش و شیخ فهمی أفندی هاشم اشاره کرد . ( فدوی طوقان، 2005م ، ص 16)

  تأثیر این معلمان دلسوز بر ابراهیم طوقان همچون تأثیر عناصر مفید خاک بـر نهال کوچکی بود کـه هنوز در خاک ریشه ندوانده است . ( المثلم ، 1964م ، ص20 ) ابراهیـم بـه مدت چهار سال یعنی از سال 1914 تا 1918 م  مرحله ابتدایی را سپری کرد ودر سن چهارده سالگی برای ادامـه تحصیل وارد دبیرستان « المطران » شد . او درطول تحصیلش دراین مدرسه با استاد بزرگ « نخلة زریق » کـه در دانشکده انگلیسی در قدس تدریس می کرد آشنا شد ؛ ( الجیوسی ، 2001م ، ص 355) استاد ، دیدگان او را بـر میراث قدیم عرب گشود  و وی را شیفته لهجه عربی نمود ، و احساس ملی و قومی را در درونش ریشه دار کرد ،  تا جایی که ابراهیم  بعد از آن بیشتر قصیده هایش را در مراسم  مختلف میهنی  می سرود . کـه  در اثر تشویق استاد  و اطرافیانش کم کم  اصول شعرش را محکم نمود و هربار بیش از پیش از اشتباهات  زبانی و بیانی آن می کاست . و بـه جایی رسید که «شکل» برایش مفهوم پیدا کرد و برسرودن شعر صحیح اطمینان یافت .

ابراهیم تحصیلش را در مدرسـه مطران به سال  1922-1923م  به پایان برد و وارد  دانشگاه آمریکایی بیروت شد کـه در آن ادبیات انگلیسی  وعربی را به خوبی آموخت ودر هر دوی آنها مهارت لازم را کسب کرد  . (  یعقوب ، 2004م ، ص28) در این دانشگاه برادر بزرگ  ابراهیم ( احمد) اورا با یکی ازدوستان دانشجویش به نام « سعید تقـی الدین » آشنا کرد ؛ سعید از کسانی بود کـه شعر را دوست داشت ودرست ونادرست آن را بـه خوبی تشخیص می داد ، واین آشنایی اثر بسیارخوبی بـرشکل گیری صنعت شعری طوقان گذاشت.

ابراهیم طوقان ازهمان ابتدای سال تحصیلی (1924م) مریض ومجبور بـه بازگشت به نابلس گشت که در آنجا قصیده زیبای « ملائکة الرحمة» را در وصف پرستاران سفید پوش بیمارستانی کـه در آنجا بستری بود سرود ؛ و آنرا درمجلـة « المعرض » منتشرکرد که پس ازآن مجله«سرکیس» به نقل از المعرض آن را تجدید چاپ کرد و در پیوست آن نوشت :  بدون شک  ابراهیـم  اولین کسی است که دراین موضوع ، شعر عربی سروده است . و در آرژانتین ، مجله «التمدن» نیـز

پس از چاپ آن نوشت : چـه بسا اگر شاعران ما در این باب و موضوع  ،  شعـربسرایند  بدون تردید شعرعربی به بالاترین درجه قوت ونوباوگی خواهد رسید.(فدوی ط، 2005م، ص 23و24 ) ابراهیم در طول شش سالی که در دانشگاه آمریکایی بیروت به تحصیل مشغول بود ، علاوه بر آن به  تجربه های دیگری نیز دست پیدا کرد . تجربه هایی که قبلا هیچگاه آنها را نیازموده بود و با  آمدنش به  بیروت حتی  پس از گذشت سه سال  یعنی 1926م  اولین آثار آن بـر قلب  وی نمایان شد. اگر چه تا  قبل از آن دوستان ابراهیم  همواره با طنز وکنایـه جای خالی عشق را در اشعارش به او یاد آورمی شدند ومی گفتند :” توچه نوع شاعری هستی؟ شاعری بدون احساس! پس الهام زن در شعرت کجاست ؟   ( المحاسنی ، بی تا ، ص 28 )

اولین گزینه های پاسخ بـه این سؤال در درون  ابراهیم طوقان با آمدنش بـه  بیروت  و وارد شدنش به دانشگاه آمریکایی آن شکل  گرفت ، چرا  که  قرارگرفتن او در چنین محیطی باز کـه  بسیار با زادگاهش نابلس متفاوت  بود ، اولین طلیعه هـای عشق را در درون  وی تاباند و زیبایی را در وجود زن برایش معنا بخشید ، زیبایی که  ابراهیم از آن بیگانه  بـود ، چرا کـه  دختران  نابلس همیشه پوشیده وبیشتر در حصار خانه هایشان زندگی را سپری می کردند . ابراهیم اولین عشقش را در چهـره دانشجویی فلسطینی به نام « ماری الصفوری » تجربه کرد. (فدو ی ط. ، 2005م، ص29 ) (که بعدا به تفصیل در بخشهای بعدی به آن پرداخته می شود .)

از تجربه هـای دیگر ابراهیم طوقان در این روزها ، آشنایی او با شاعران بزرگی چون حافظ جمیل از عراق و وجیه البارودی از سوریه و دیدا رش با نویسنده  بزرگ لبنانی عمر فروخ  بود ، کسی که ابراهیم را بسیار دوست داشت وبعدها نیززندگی نامه اش را با تحلیلی زیبا نوشت.

در کنار این تجربه ها و آشنایی ها ، وطن و میل  به آزادی دردرون ابراهیم طوقان قوت گرفت وزبان را در راستای اهدافش به عنوان اسلحه ای  قرارداد  که  با آن دوستان غافل و دشمنان بیدار را هدف قرار دهد . وشعرهای جاودانه ای را در این زمینه خلق کند .

سیر تحول اندیشه ابراهیم طوقان 

 اگر چه فکر واندیشه از بدو تولد همزاد انسان است اما اندیشیدن و تفکرکردن پدیده ای است که ئفراتر از زمان کودکی در وجود وی شکل می گیرد . ابراهیم طوقان که گستره حیاتش بسیارکوتاه بود دوران پرتلاطمی داشت  که می توان آن را به سه دوره کودکی،نوجوانی وجوانی تقسیم کرد؛اگرچـه مرحله بزرگسالی که معمولادوره پختگی وشکفتگی تجربه های انسان است درمیان دوره های زندگی طوقان غایب است اما عمق اندیشه و فراز آرزوهای بزرگ ، جای خالی آن را پر کرده است .

1- دوره کودکی ابراهیم طوقان : روزهای کودکی ابراهیم که با بازیهای کودکانه ونوازشهای مادروقصه های مادربزرگ  و نصیحتهای پدروشعرهـای پدربزرگ ، مانند بیشترکودکان همسال وی سپری شد اما درد و بیماریی که همراه  و مونس جسم نحیف او گشته و هیچگاه ازاو جدا نشد او را ازبقیه جدا می کند .

2- دوره نوجوانی ابراهیم طوقان : شاید زمان این دوره را در وجود ابراهیم کمـی زودتر از دیگـرهمسالان او بدانیم و از دلیل آن یکـی درد و رنجی است که صاحبش را ورزیده تر از دیگران کرده است و دیگری نقش خانواده فرهیخته طوقان در شکوفایی زود هنگام استعدادهای نهفته اوست . مدرسه علاوه برتأثیری که درتکمیل شخصیت ابراهیم داشت ، مکانی شد برای ظهور تواناییها و اندیشه والای او .  میل به قرائت قرآن کریم و حفظ شعرهای ارائه شده در کلاسهای درس از نمودهای اندیشه  ابراهیم  در اوایل این دوره است که  بیشتر در تأثیر از فرهنگ  خانواده  وی می باشد .

و رفته رفته که بزرگتر می شود  و احساسات نوجوانی  در وی  قوت می گیرند  و ارتباطش با محیط اطراف بیشترمی شود واز وقایع  وحقایق پیرامونش آگاه می شود پدیده وطن و امید به استقلال آن  در وجودش شکل می گیرد ؛ و اولین شعرهایش را درتأثیرازاین احساس قوی ارائه می دهد ، قصیده هایی همچون « موطني » و « وطني أنت لي » و .. این تفکرعلی رغم سن کم صاحبش در دنیای عرب مقبول واقع شد و نمودش که شعرهای چاپ شده ابراهیم بود در تکمیل شخصیت و شکل گیری صنعت شعر وی بسیار مؤثرواقع شد . ظهورعشق وپرداختن ابراهیم به آن درشعرش بسیاردیرتراززمانی که انتظارش می رفت روی داد  و کشمکشهای امیال درونی انسان که از مشخصه های بارز دوره نوجوانی است در وجود ابراهیم دیرترنمایان شد و شاید اگر سن را ملاک بدانیم این علایق درسن جوانی اوقراربگیرند.

3- دوره جوانی ابراهیم طوقان : عشق ومحبت بعد از ترک دیارو یارغمخوارابراهیم ، مادرش ، در سرزمین غربت ، بیروت ، دروجودش رخنه کرد ؛ وشعرهای عاشقانه اودر پی اولین تجربه های عشقی نمودی ازعاطفه پاک واندیشه صادق ابراهیم شدند.اگرچه عشق برای این شاعرجوان تنهاهوس نیست  بلکه یک آرزوست که ازصمیم قلب به آن مشغول می شود ، تمام  فکر و اندیشه وی  را تصرف نمی کند و حتی در کنار آن کنشهای اجتماعی خود را سامان می بخشد و اندیشه اش را نسبت به هدفهای والایی چون بیداری ملت درخواب فرورفته و انذار تبهکاران و زمین خواران وطنش  قوّت  می بخشد . کلامش  پخته تر و شعرش  قویتر می شود  ،  آرزوهایش  بزرگتر و نصیحتهـایش با معنا ترمی گردنـد ؛

تنبیـه و طنـز گویی جـای خـود را بـه خواهـش مـی دهـد . این دوره اززندگی ابراهیم طوقان دوره کمال اوست و آثارخلق شده در آن معرّف اندیشه ای جاودانند، اندیشه ای که با زنگار تاریخ کهنه و فرسوده نمی شود و پیام آن در امتداد نسلها ، سینه به سینه انتقال می یابد . پیام عزّت، انسانیت، عدالت ، محبّت و عشق به سرزمینی که در آن متولد و در آن به خاک سپرده می شویم .

نمونه ای از منابع

• – شوقي ضیف ( 1969 م ) : الفن و مذاهبه في الشعرالعربي ، مصر، دار المعارف ، ط 7.
• – شوقـي ضیـف ( 1984م ) : البطولـة فـي الشعـر العربـي ، مصــر ، دار المعـارف ، ط ؟
• – صلیبـا ، جمیـل ( 1982م ) : المعجـم الفلسفــي ، بیـروت ، ج 2 ، ط ؟
• – طوقــان ، ابراهیـم ( 2005م ) : دیــوان ، بیـروت ، دار العـودة ، ط ؟
• – طقان ، فدوی ( 2005م ) : أخي ابراهیم ، بیروت ، دار العودة ، ط ؟
• – الطباع ، عمر فاروق ( 1991م ) : مواقف في الأدب الأمـوي ، بیروت ، دار القلــم ، ط ؟
• – طه ، المتوکل ( 1992م ) : ابراهیم  طوقان دراسة في شعره ، عمان ، دار اللوتس ، ط 1.
• – طه ، المتوکل ( 1998م ) : الکنوز ( ما لم یعرف عن ابراهیم طوقان ) ، القدس ، مؤسسة
• –  عباس ،إحسان (بی تا ) : نظرة في شعر إبراهیم ، بیروت ، دار العودة  ، ط ؟
• – عبد الفتاح فیّود ، بسیوني ( 1988م ) : علم البدیع ، عربستان ،مؤسسة المختارودارالمعالم
• – عبدالله ، محمد حسن ( 2002م ) : ابراهیم طوقان(حیاته و دراسة فنية في شعره) عربستان
• ، مؤسسة جائزة عبد العزیز سعود البابطین للإبداع الشعري ، ط ؟
• – عتیق ، عبد العزیز( بی تا ) : علم المعاني – البیان – البدیع ، بیروت ، دارالنهضة العربیة
• – العسّاف ، عبد الله : هل یستعید الرمز أمجاده في الشعر الجدید .www. Alwatan.com
• – غنایم ، محمود ( 1980م ) : دراسة في شعر عبد الرحیم محمود ،القدس ، منشورات وکالة
• …
• …