تحليل عوامل آسيب پذيری شهر در برابر زلزله

 

تحليل عوامل آسيب پذيری شهر در برابر زلزله

دانلود پايان نامه دكتری رشته جغرافيا گرايش برنامه ريزی شهری

چكيده

ايران يكي از زلزله‌خيزترين كشورهاي دنيا محسوب مي‌شود و شهرهاي آن در رابطه با اين پديده طبيعي آسيب‌هاي فراوان ديده‌اند. ايران به سبب موقعيت جغرافيايي خود همواره در معرض انواع سوانح طبيعي مي‌باشد که هر از گاهي بخشهاي مختلفي از آن را تحت تأثير قرار داده و اثرات زيان‌باري به جاي مي‌گذارد. واقع شدن ايران بر روي کمربند زلزله خيز آلپ- هيماليا موجب شده است که رخداد زمين لرزه به عنوان يکي از بلايايي كه بيشترين آسيب را در کشور به وجود مي‌آورد، مطرح گردد. چنين رخدادي همواره سبب تغييرات زياد محيطي شده و خسارت‌هاي فراواني بر جاي مي‌گذارد.

خطر زمين لرزه در شهر تهران به واسطة موقعيت جغرافيايي و زمين ساختي، وجود گسل‌هاي متعدد در اطراف آن، وقوع زلزله‌هاي مخرب تاريخي متعدد در محدودة آن و ساير شواهد تکتونيکي و زمين شناختي، بسيار بالا ارزيابي مي‌شود. نگاهي به تاريخچة زمين لرزه‌هاي ايران نشان مي‌دهد که تهران با نام قديمي‌‌‌ري چندين بار در زمين لرزه‌هاي بزرگ تاريخي ويران شده است. علي رغم فعال بودن پهنة تهران و ثبت زمين لرزه‌هاي متعدد بزرگ و کوچک در اين پهنه، در قرن حاضر زمين لرزه‌ هاي مخربي در اين گستره رخ نداده است و اين نبود لرزه‌اي را بايد نشانه‌اي از تجمع انرژي در زمين دانست که احتمال وقوع زمين لرزه‌اي ويرانگر را افزايش مي‌دهد.

منطقة 4 تهران طي سه دهه اخير با ميانگين رشد جمعيت سالانه‌اي بيش از کل تهران رو به رو بوده و جزء مناطق جمعيت‌پذير محسوب مي‌شود. اين منطقه از نظر بافت اقتصادي – اجتماعي و فرهنگي ساکنان آن از تنوع قابل توجهي برخوردار است. از يک سو در اين منطقه نواحي و محله‌هايي چون خاک سفيد و شميران نو ديده مي‌شوند که محل سکونت تهيدست‌ترين و کم درآمدترين اقشار اجتماعي شهر تهران به شمار مي‌روند. در اين محله‌ها تراکم واحدهاي مسکوني، بافت ريز و در هم تنيده فضاهاي مسکوني، کم سوادي و بي‌سوادي، بعد خانوار بزرگتر از منطقه و شهر و تراکم نفر در هر واحد مسکوني ديده مي‌شود. از سوي ديگر محله‌ها و ناحيه‌هايي چون پاسداران و تهرانپارس هم در کنار محله‌هاي پيشين ديده مي‌شود که ساکنان آن بر عکس شاخص‌هاي قبلي يعني فضاي مطلوب شهري، خانه‌هاي درشت بافت، گذرهاي بسامان، درآمد سرانه بالا و … بهره‌مندند. به دليل وجود اين افتراق مکاني و تفاوت هاي اجتماعي، اقتصادي و کالبدي در منطقة 4 ، اين منطقه مي تواند نمونة مناسبي براي ارزيابي و تحليل ميزان تأثير عوامل مختلف بر آسيب پذيري شهري در برابر زلزله مطرح گردد.

شهرها به علت دارا بودن شالودة و ويژگي هاي متفاوت از ديگر سكونتگاه هاي انساني، در صورت بي توجهي به اصول همه جانبه اي كه مستلزم استقرار شهر در مكاني خاص باشد، مي‌‌‌توانند نقاط زيستي بالقوه خطرناكي جهت  بحران زايي در صورت بروز حوادث طبيعي باشند. شهرها داراي كالبدي هستند كه اين كالبدها هر كدام يك فعاليت را در خود جاي داده اند و مجموع آنها فضاي شهري را مي‌‌‌سازند و به آن هويت مي‌‌‌بخشند.

امروزه در نگرش هاي نوين برنامه ريزي مديريت بحران‏، مديريت ريسك – بحران  به عنوان نگرش برتر مورد توجه بوده كه در آن رويكرد به زلزله از خطر به آسيب پذيري و از واكنش به پيش كنش و از يك پديدة يك بعدي به يك مقولة همه جانبه تغيير يافته است. بنابراين بحران زلزله به عنوان بخشي از زندگي روزمره در آمده  كه به خودي خود نتايج نامطلوبي در پي ندارد بلكه آنچه از اين پديده يک فاجعه مي‌‌‌سازد،  عدم پيشگيري از تأثير آن و عدم آمادگي جهت مقابله با عواقب آن است. از آنجايي كه  بررسي و تصميم گيري  در مسايل همه جانبه اي مانند زلزله كه پيامدهاي آن تمام جوانب شهر را در بر مي‌‌‌گيرد، تحليل بر مبناي  يك عامل از كارايي لازم برخوردار نبوده و لازم است مجموعه اي از عوامل با توجه به اهميت هر يك از آنها در نظر گرفته شوند. از اين رو در اين پژوهش از مدل هاي نوين برنامه ريزي مانند مدل فرايند تحليل سلسله مراتبي ( AHP ) و تکنيک تجزيه و تحليل استراتژيک (SWOT ) كه داراي اين قابليت هستند، استفاده شده است.

بررسي نتايج به دست آمده از اين پژوهش  نشان مي‌‌‌دهد كه  عوامل مختلف، مي‌‌‌توانند  تأثير گذاري متفاوتي  در خسارات  ناشي از زلزله داشته باشند، به طوري كه  تأثير عوامل محيطي  مانند فاصله از گسل، جنس خاک،  درصد شيب و پايداري آن بيشتر از ساير عوامل است. عوامل كالبدي- فضايي نظير نوع مصالح، عمربنا، تراكم ساختماني، فاصله از فضاي باز و سازگاري كاربري ها و … در تشديد تلفات و تخريب رخداد زلزله بعد از عوامل محيطي در سطح دوم تأثير گذاري قرار دارند.

همچنين تأثير گذاري عوامل اجتماعي – اقتصادي از جمله تراكم خالص مسكوني، تراكم جمعيتي و دسترسي به زيرساخت هاي شهري را هم نمي‌‌‌توان در آسيب پذيري منطقة شهري در برابر زلزله انكار كرد. عوامل  مديريتي – نهادي (مراحل مختلف مديريت بحران شامل عمليات امداد، نجات و اسكان)  نظير وجود اماكن اسكان موقت و نزديكي به ايستگاه هاي آتش نشاني  هم  در رتبه هاي  بعدي  تشديد خسارات و تلفات ناشي از زلزلة احتمالي دارند.

نتيجة حاصل از مطالعه موردي منطقة 4 در كاهش آسيب پذيري شهرها مي‌‌‌تواند منجر به درس هايي در آمادگي و برنامه ريزي در برابر زلزله با استفاده از ابزار و نرم افزارهاي مناسب باشد. اهداف بلند مدت زماني محقق خواهند شد كه ايمني شهر در برابر خطرات زلزله به عنوان يك هدف در تمامي‌‌‌سطوح برنامه ريزي ( از آمايش سرزمين تا معماري) مد نظر قرار گيرد، كه سطح مياني يعني شهرسازي و برنامه ريزي شهري مي‌‌‌تواند از كارآمد ترين سطوح برنامه ريزي براي كاهش آسيب پذيري در برابر زلزله باشد.

برنامه ريزي شهري با تكيه بر شرايط اجتماعي، اقتصادي، كالبدي و زيست محيطي، ابزارهايي را در جهت بهبود محبط اتخاذ مي‌‌‌كند. تعيين حريم نواحي خطرناك، تدوين ضوابط و مقررات خاص تراكم ها و كاربري ها، تفكيك اراضي، توجه ويژه به نقش فضاهاي باز و دسترسي ها، در نظر گرفتن اصول توده – فضا، همجواري و سازگاري كاربري ها از جمله تمهيدات  برنامه ريزي شهري موثر در ارزيابي و كاهش آسيب پذيري در مناطق شهري هستند.

واژه هاي كليدي: برنامه ريزي شهري، زلزله، آسيب پذيري، مديريت بحران، منطقة 4 تهران

فهرست مطالب

عنوان                                                                                                                              صفحه

 فصل اول :  کليات تحقيق

1-1 مقدمه. 1

1-2- بيان مسأله. 2

1-3- اهميت و ارزش پژوهش. 5

1-4- پيشينة پژوهش. 7

1-5- اهداف پژوهش. 15

1-6- فرضيات و سؤالات پژوهش. 15

1-7- تكنيك‌هاي پژوهش. 16

1-8- روش جمع آوري اطلاعات. 17

1-9- محدوديت‌هاي پژوهش. 18

1-10- کاربرد نتايج پژوهش. 18

1-11- قلمرو مكاني پژوهش. 19

 

 فصل دوم: مباني، مفاهيم و ديدگاه‌هاي نظري

2-1-مقدمه. 21

2-2- تعاريف و مفاهيم. 22

2-2-1- بلاياي طبيعي. 22

2-2-2- بحران. 23

2-2-3- شرايط اضطراري. 23

2-2-4- پايداري. 24

2-2-5- ظرفيت. 24

2-2-6- آسيب پذيري. 24

2-2-8- ريسک، احتمال خطر يا خطر پذيري. 25

2-2-9- خطر. 25

2-3- ايمني شهري. 27

2-4- اثرات سانحه زلزله بر انسان. 27

2-5- بررسي اثرات سوانح. 28

2-5-1- بررسي اثرات محيطي سوانح. 28

2-5-2- بررسي اثرات بهداشتي و درماني سوانح. 28

2-5-3- اثرات اجتماعي سوانح. 29

2-5-4- اثرات اقتصادي سوانح. 29

2-5-5- بررسي اثرات مديريتي و اجرايي سوانح. 32

2-5-6- تأثير سوانح بر مديران جامعه. 32

2-5-7- فروپاشي سازمان‌هاي رسمي. 33

2-5-8- وارد آمدن خسارت به تسهيلات و زير ساخت‌هاي يك جامعه. 33

2-5-9- از هم گسيختن سيستم حمل و نقل. 33

2-6- مديريت بحران. 34

2-6-1- چرخة مديريت بحران. 35

2-6-1-1- چرخه مديريت بحران چهار قسمتي. 35

2-6-1-1-2- چرخة مديريت بحران شش قسمتي. 36

2-7- مراحل و فرايند هاي مديريت بحران. 37

2-7-1- امكانات جستجو، نجات و امداد. 37

2-7-2- امكانات امداد پزشكي- بهداشتي اضطراري. 37

2-7-3- اسكان اضطراري و موقت. 37

2-7-4- حمل و نقل و ترافيك اضطراري. 38

2-8- ديدگاه‌هاي نظري آسيب‌پذيري نسبت به مخاطرات طبيعي. 38

2-8-1-  ديدگاه زيستي – فيزيکي. 39

2-8-2- ديدگاه ساخت اجتماعي. 40

2-8-3- ديدگاه ترکيبي. 42

2-9- مديريت آسيب‌پذيري؛ ريسك- بحران (رويكرد غالب). 48

2-10- نقش برنامه‌ريزي شهري در كاهش آسيب‌پذيري ناشي از زلزله. 50

2-11- اهداف كلي در مناطق زلزله خيز. 51

2-12- توجه به اصل لزوم برنامه ريزي منطقه اي . 53

2-13- انتخاب مکات شهر وتوسعه هاي جديد در محل مناسب . 53

2-14- موقعيت جغرافيايي شهر. 53

2-15- ساختار شهر. 54

2-16- بافت شهر. 54

2-17- فرم شهر. 57

2-18- کاربري اراضي شهري. 57

2-19- تراکم‌‌هاي شهري. 60

2-19-1- گروه اول. 61

2-19-2- گروه دوم. 61

2-19-3- گروه سوم. 61

2-19-4- گروه چهارم. 62

2-20-  شريان‌هاي حياتي. 62

2-21-  ايستگاه‌هاي آتش نشاني. 63

2-22- دسترسي به فضاهاي باز عمومي. 64

2-23-  دسترسي به شبکه معابر. 64

2-24- راهبرد‌هاي برنامه‌ريزي کاهش خطرات ناشي از زلزله. 65

2-25-1- کاهش تراکم جمعيتي بافت‌هاي موجود. 65

2-26-2- کاهش تراکم ساختماني. 65

2-26-3  منطقه بندي. 66

2-26-4-  پهنه‌بندي در خدمت كاربري زمين. 66

2-26-5- ريز پهنه‌بندي جهت كاربري زمين. 67

2-26-6- پروانه ساخت و پروانه استقرار كاربري. 69

2-27- 8-تعيين مقررات فضاي آزاد (باز). 69

2-27-9- مقررات ساختماني. 70

2-27-10- جمع آوري و يكي كردن قطعات زمين. 70

2-28-1- مديريت بحران در ژاپن. 71

2-28–1-2- درس‌هايي از زلزله بزرگ هانشين. 72

2-28-1-3- اقدامات اجرايي جهت بازسازي ناشي از زلزله در ژاپن. 72

2-28-1-4- استراتژي بازسازي در ژاپن. 74

2-28-2 – هند( تجربه گجرات هند). 75

2-28-2-1- موارد مورد توجه در بازسازي. 75

2-28-2-2-  استراتژي بازسازي ناشي از زلزله. 76

2-28-2- 3- نقش سازمان‌هاي غير دولتي در بازسازي گجرات. 76

2-28-2-4-  ساختارهاي مهم در بازسازي‌هاي ناشي از زلزله  77

2-28-2-5 – مسائل و نكات مورد توجه در بازسازي‌هاي جديد  77

2-28-2- 6- تخصيص اعتبارات. 78

2-28-2-7- آموخته‌ها و نتايج زلزلة گجرات. 78

2-28-3-  تركيه. 78

2-28-3-1- باز سازي تأسيسات زير بنايي ناشي از زلزله. 79

2-28-3-2-  اقدامات انجام گرفته در روند بازسازي در تركيه. 80

2-28-3-3-  طراحي مقاومت در برابر زمين لرزه با تعمير تأسيسات زير بنايي. 80

2-29- ساختار اصلي طرح مديريت بحران. 81

2-30- مديريت بحران در ايران. 84

2-31-  روش شناسي پژوهش. 90

2-31-1- گردآوري داده ها …………………….. 91

2-31-2- آزمون فرضيه ها ……………………… 92

2-32-3- تجزيه وتحليل اطلاعات …………………. 93

2-33- جمع بندي و نتيجه گيري. 93

 

فصل سوم :‌معرفي محدودة مورد مطالعه

3-1-مقدمه………………………………….. 96

3-2- معرفي موقعيت منطقة 4 در کلانشهرتهران………. 97

3-3- بررسي روند توسعة تاريخي منطقه. 98

3-3-1- دوره قاجاريه و قبل از آن. 98

3-3-2- دورة پهلوي اول. 98

3-3-3- دورة پهلوي دوم. 99

3-4- ويژگي هاي طبيعي وجغرافيايي منطقه. 100

3-4-1- پارک‌ جنگلي لويزان. 100

3-4-2- رودخانة جاجرود و درياچة سد لتيان. 101

3-4-3- ارتفاعات و رودخانة سرخه حصار. 101

3-4-4- موقعيت منطقه در ارتباط با گسل هاي تهران. 101

3-4-5- شيب و پايداري منطقه. 104

3-4-6- منابع آب‌هاي زيرزميني. 105

3-4-7- بررسي نحوة دفع آب‌هاي سطحي. 106

3-5- بررسي وضعيت كالبدي- فضايي منطقه. 107

3-5-1- کليات نحوه استفاده از زمين. 107

3-5-2- کاربري‌‌هاي مهم و شاخص در سطح منطقه. 107

3-5-2-1- کاربري  مسکوني. 107

3-5-2-2- کاربري نظامي. 109

3-5-2-3- کاربري صنعتي 109

3-5-2-4- پارک جنگلي، فضاي سبز و باغات. 109

3-5-2-5- کاربري خدمات عمومي‌‌‌‌ 110

3-5-2-6- کاربري‌هاي با عملکرد فرامنطقه‌اي. 110

3-5-3- بررسي وضع موجود کاربري اراضي به تفکيک ناحيه. 112

3-5-3-1- ناحية 1. 112

3-5-3-2- ناحية 2. 113

3-5-3-3- ناحية 3. 114

3-5-3-4- ناحية 4. 115

3-5-3-5- ناحية 5. 116

3-5-3-6- ناحية 6. 117

3-5-3-7- ناحية 7. 118

3-5-3-8- ناحية 8……………………………. 119

3-5-3-9- ناحية 9. 120

3-6- بررسي وضعيت جمعيتي و اجتماعي منطقة 4……… 124

3-6-1- جمعيت و خانوار……………………….. 124

3-6-2- ترکيب سني و جنسي جمعيت………………… 124

3-7-  بررسي وضعيت اقتصادي منطقه ………….. …..126

3-7-1- بررسي ويژگي هاي اجتماعي-  اقتصادي منطقه به تفکيک ناحيه  ………………………………. 128

3-6-1-1- ناحية 1…………………………. …128

3-6-1-2- ناحية 2…………………………… . 129

3-6-1-3- ناحية 3……………………………………………………………… 130

3-6-1-4- ناحية 4………………………….. 131

3-6-1-5- ناحية5 ……………………………. 132

3-6-1-6- ناحية 6 …………………………… 133

3-6-1-7- ناحية 7……………………………. 134

3-6-1-8- ناحية8 …………………………….. 135

3-6-1-9- ناحية9…………………………….. 136

3-7-1- وضعيت حمل و نقل و شبکه هاي ارتباطي………………… 137

3-7-2- ميزان توليد و جذب سفر در منطقه ……………………….. 137

3-7-3-  ايستگاه هاي مترو واقع در منطقة 4…. ….. 137

3-8- جمع بندي و نتيجه‌گيري………………… ….139

 

فصل چهارم :‌بررسي شاخصهاي وضع موجود

4-1- مقدمه…………………………………. 141

4-2- عوامل موثر بر آسيب پذيري شهري……………. 141

4-2-1- عوامل محيطي………………………….. 144

4-2-1-1-  فاصله از گسل………………………. 144

4-2-1-2- جنس خاک و استعداد روانگرايي ………….. 145

4-2-1-3-  پايداري شيب‌ها……………………… 146

4-3- عوامل کالبدي – فضايي……………………. 147

4-3-1- کاربري اراضي و همجواري آنها از نظر سازگاري. 148

4-3-2- فرسودگي بافت…………………………. 149

4-3-2-1-عمر بناها…………………………… 150

4-3-2-2- دانه‌بندي و تعداد طبقات………………. 151

4-3-2-3- نوع مصالح……………………………………………………………. 152

4-3-3- شبکة ارتباطي (وضعيت دسترسي‌ها)………….. 153

4-3-4- اندازة قطعات…………………………. 157

4-3-5- فاصله از فضاهاي باز…………………… 159

4- 4- عوامل اجتماعي و اقتصادي………………… 160

4-4-1- تراکم ساختماني……………………….. 161

4-4-2- تراکم ناخالص جمعيت ……………………. 163

4-4-3- تراكم خالص مسكوني…………………….. 165

4-4-4- تراكم نفر در واحد مسكوني………………. 167

4-4-5- تعداد اتاق در اختيار نفر………………. 168

4-5- عوامل مديريتي …………………………. 168

4-5-1- وجود اماکن اسکان موقت…………………. 168

4-5-2- نزديکي به ايستگاه آتش نشاني……………. 170

4-5-3- دسترسي به مراكز دولتي ………………… 171

4-6-  جمع بندي و نتيجه گيري………………. ….173

 

فصل پنجم : تجزيه و تحليل

5-1-مقدمه……………………………… …..175

5-2- ايجاد ساختار سلسله مراتبي……………….. 178

5-2-1-  محاسبة ضريب اهميت معيارها وزير معيارها…. 179

5-2-2- عوامل محيطي………………………….. 180

5-2-3-  عوامل کالبدي- فضايي………………….. 181

5-2-4-  عوامل اجتماعي – اقتصادي………………. 182

5-2-5-  عوامل مديريتي……………………….. 184

5-2-6- محاسبة ضرايب  اهميت گزينه ها…………… 185

5-2-6-1- گزينه خطر پذيري کم………………….. 186

5-2-6-3- گزينه خطرپذيري متوسط ……………….. 187

5-2-6-4- گزينة خطر پذيري زياد………………… 190

5-2-6-5- گزينة خطر پذيري بسيار زياد…………… 191

5-2-7- محاسبة امتياز نهايي گزينه ها…………… 194

5-2-8- بررسي سازگاري در قضاوت ها……………… 195

5-9- جمع بندي و نتيجه‌گيري……………………. 196

 

فصل ششم : اثبات فرضيه، نتيجه‌گيري و پيشنهادات

6-1- مقدمه……………………………….. 198

6-2- آزمون فرضيه‌ها………………………… 199

6-3-1- فرضية اول………………………….. 199

6-3-2- فرضية دوم………………………….. 202

6-3-3- فرضية سوم………………………….. 209

6-4- نتيجه گيري و ارائة پيشنهادات ………….. 215

پيوست ها…………………………………. 221

منابع و مأخذ……………………………… 235

مقدمه

در اين فصل به مبحث مفاهيم، ديدگاه‌ها و مباني نظري در قالب چند بخش پرداخته شده است. ابتدا مفاهيم مرتبط با زلزله و آسيب‌پذيري و مديريت آن مورد توجه قرار گرفته، سپس ديدگاه‌ها و رويکردهاي حاکم بر مديريت آسيب‌پذيري در برابر زلزله (مديريت بحران) از همان ابتدا تاکنون اشاره شده، به طوري که ديدگاه مديريت استراتژيک (ريسک- بحران) به عنوان رويکردي که جامع و کلي نگر بوده است، مورد مداقة بيشتر و مدنظر اين تحقيق بوده است.

تحت همين عنوان، ابعاد و عوامل مؤثر برآسيب‌پذيري و نيز ساختار مديريت بحران و فرايندهاي آن آورده شده است. همچنين با توجه به تأکيد خاص اين پژوهش بر نقش برنامه‌ريزي شهري در کاهش آسيب‌پذيري ناشي از زلزله، راهبردهاي برنامه‌ريزي جهت کاهش آسيب‌ها از جمله توجه به ساختار شهر، شاخص‌‌هاي آسيب‌پذيري مکان، بافت شهر، تراکم‌‌هاي شهري، همجواري کاربري‌‌ها  و … آمده است.

در اين پژوهش به استاندارد‌ها و ميزان خطرپذيري زيرساخت‌‌هاي شهري مانند خطوط انتقال نيرو، گاز، مخابرات، پمپ بنزين و ايستگاه‌هاي آتش نشاني نيز مي‌پردازيم. در نهايت روش فرايند تحليل سلسله مراتبي  به عنوان روش ارزيابي چند معياري که مي‌تواند چندين شاخص را مورد ارزيابي قرار دهد، مورد معرفي و مداقه قرار گرفته است.

 

ايمني شهري

اهداف اصلي برنامه‌ريزي شهري را مي‌توان در سه مفهوم كليدي سلامت، آسايش و زيبايي خلاصه نمود. موضوع ايمني شهري در متون برنامه‌ريزي شهري به عنوان يك هدف ذكر نشده است. ايمني تنها به عنوان يك معيار بهينه در تعيين مكان‌‌هاي  مناسب فعاليت و كاربري‌هاي شهري  و در كنار معيار‌هايي چون سازگاري، آسايش، كارايي و مطلوبيت به كار رفته است.

اما مسألة حفاظت از جان انسان‌‌ها، متعلقات آن‌ها و تأسيسات و تجهيزات شهري در مقابل مخاطرات طبيعي و انساني آن قدر مهم است كه مي‌بايست يكي از اهداف اصلي برنامه‌ريزي شهري محسوب مي‌شود. مخاطرات طبيعي اجزاي مهم تعامل بين طبيعت و انسان هستند و رابطة بين انسان و محيطش به صورت مثبت، يعني استفادة انسان از منابع طبيعي و به صورت منفي يعني مخاطرات و بلاياي طبيعي بايد مورد  توجه قرار گيرد.

از نظر برنامه‌ريزي شهري، ايمني شهري مي‌تواند شامل كلية تمهيدات و اقداماتي باشد كه در قالب برنامه‌‌هاي كوتاه مدت، ميان مدت و بلند مدت باعث حفظ جان و مال ساكنان شهر‌ها شود. اين گونه برنامه‌‌ها مي‌تواند به صورت برنامه‌ريزي كاربري اراضي شهري، منطقه بندي شهري، مقاوم سازي و بهسازي  لرزه اي بافت‌‌هاي فرسوده و … را با هدف ايمني شهري شامل شود(قائدرحمتي، زنگي آبادي، 1387: 64)

 

 اثرات سانحه زلزله بر انسان

اثرات زلزله بر انسان مي‌تواند به يكي از صور زير به وقوع بپيوندد:

1- فوت     2- جراحت     3- از دست دادن دارايي‌‌ها     4- از دست دادن امكانات و وسايل زندگي   5- از دست دادن سرپناه و مسكن      6- از دست دادن منبع درآمد يا شغل     7- از دست دادن سرپرست         8- از دست دادن عزيزان و خويشان    9- ابتلاء به بيماري و ضعف   10- ايجاد نياز به دريافت كمك يك جانبه از ديگران   11-  نياز به تلاش و زحمت فراوان جهت بازگشت به وضعيت عادي      12- از دست دادن نيروي كار به دلايل فيزيكي و رواني   13- فشار رواني به دليل عدم قابليت پيش بيني واقعه، ناتواني انسان در كنترل موقعيت، ناگهاني بودن وقوع سانحه، شدت و پايداري اثرات زلزله و رويداد‌هايي از اين قبيل. هر چند بيشتر افراد به سرعت خود را با پيامد‌هاي سوانح سازگار مي‌كنند ولي يك سوم افرادي كه زنده مي‌مانند، ممكن است اختلالاتي از خود بروز دهند(قيطانچي، خان پور، 1381 :3).

بررسي اثرات سوانح

سوانح مي‌توانند اثرات مخرب گوناگوني داشته باشند. در عين حال هيچ دو سانحه‌اي مانند يکديگر نيستند و عليرغم تفاوت‌هاي موجود ميان سوانح گوناگون، مي‌توان آثار آنها را در چهار گروه کلي طبقه بندي نمود که تفاوت‌هاي آنها، در جزئيات اين گروه‌هاي کلان، آشکار مي‌شود و اين چهار گروه عبارت‌اند از: اثرات محيطي، اثرات بهداشتي و درماني، اثرات اجتماعي و اقتصادي و اثرات مديريتي و اجرايي

بررسي اثرات محيطي سوانح

اثرات محيطي سوانح، تأثير آنها بر آنچه که در محيط سکونتگاه‌هاي انساني وجود دارد، مي‌باشد. شامل ويران شدن و وارد آمدن خسارت به خانه‌ها و ساختمان‌ها، کاهش کميت و کيفيت آب مصرفي، نابودي غلات يا انبار‌هاي غذايي و وجود اجساد انساني و لاشه‌‌هاي حيواني دفن نشده. اثرات محيطي به طور قابل ملاحظه‌اي از سانحه‌اي به سانحه ديگر متفاوت‌اند، به عنوان نمونه؛ زمين لرزه‌‌ها بر ساختمان‌‌ها اثر دارند ولي معمولاً بر محصولات کشاورزي اثر ندارند، در حالي که گردباد‌ها بر هر دو اثر مي‌گذارند. سوانح بر چهار زمينه محيطي اثر دارند که عبارت‌اند از: تأثير بر سطح زيرساخت‌ها، تأثير بر کشاورزي و تأثير بر درختان(جمعيت هلال احمر استان تهران، 1383: 5).

 بررسي اثرات بهداشتي و درماني سوانح

پس از وقوع سوانح، چهار نوع آسيب جسمي‌‌‌و رواني امکان بروز خواهند داشت که عبارت‌اند از: آسيب‌هاي رواني، فشارهاي عاطفي، بيمارهاي همه گير و بيماري‌هاي بومي. اغلب مؤثرترين وسيله مبارزه با موارد بهداشتي و درماني پس از وقوع سوانح مهندسي بهداشت محيط زيست است. پس از وقوع سوانح نياز به جراحي بسته به نوع سانحه متفاوت است و متوسط مدت نياز آن نيز فرق مي‌نمايد. در سوانح گوناگون امکان بروز فوري اپيدمي‌‌هاي اوليه و امکان بروز بيماري‌هاي ثانويه نيز متحمل است که نوع بيماري‌ها بسته به نوع سانحه متفاوت است.

اثرات اجتماعي سوانح

سوانح اغلب اختلافات اجتماعي در يک جامعه راآشکار نموده و نابرابري‌هاي موجود در يک سيستم اجتماعي را بر ملا مي‌سازند. به عنوان نمونه زلزله و گرد باد بر زندگي بسياري از افراد فقير در کشور‌هاي در حال توسعه اثر مي‌گذارند. چرا که اين آنها هستند که در ساختمان‌هاي ضعيف که اغلب بر زمين‌هاي حاشيه‌اي واقع شده‌اند زندگي مي‌کنند.

هر سانحه‌اي آسيب‌پذير بودن افراد فقير را بيشتر روشن مي‌سازد چون اين افراد بدليل فقر، توان تهيه محل امن و زندگي مناسبي را براي خود ندارند و اين موضوع مي‌تواند موجب تغييرات بارز سياسي و اجتماعي در يک جامعه شود. سوانح اعم از طبيعي و مصنوعي موجب مهاجرت ساکنين ناحية آسيب ديده به ديگر نقاط و نيز بر هم خوردن امنيت اجتماعي در يک جامعه مي‌گردند ( مرکز پيشگيري و مديريت بحران شهر تهران، 1382: 112).

اثرات اقتصادي سوانح

سوانح بيشتر باعث از هم گسيختگي اقتصاد مي‌شود تا آنکه اقتصاد را ويران نمايند چرا که در طي يک دورة بحراني مردم بايد کار خود را رها ساخته و به فعاليت‌هاي مربوط به سانحه نظير جستجو و نجات و يا مراقبت از بازماندگان بپردارند. در طي اين دوره فعاليت‌هاي عادي اقتصادي به شدت تقليل مي‌يابند، حتي اگر منبع کار و اشتغال توسط سانحه آسيب نديده باشد. هر چند اين دوره تقليل فعاليت‌هاي عادي اقتصادي کوتاه مدت است اما در مراحل بعد از وقوع سانحه فعاليت‌هاي اقتصادي براي بازماندگان از اولويت بالايي برخوردارند. سر و سامان يافتن يک اقتصاد پس از سانحه بستگي به ميزان خسارات و آسيب‌‌هايي دارد که بر جاي مانده است.

پس از يک سانحه امکان دارد که براي بعضي از مؤسسات اقتصادي امکان کار و فعاليت وجود نداشته باشد. براي بعضي از مالکان و سرمايه‌داران وقوع سانحه نه تنها موجب از دست رفتن سرمايه آنها مي‌شود بلکه پس‌انداز آنها هم از دست مي‌رود. وقوع سانحه طبيعي و يا مصنوع نه تنها موجب از دست رفتن توليدات بخش‌هاي مختلف اقتصاد يک جامعه مي‌گردد بلکه بر توزيع و فروش توليدات نيز اثر مي‌گذارد (ايري، 1377: 57).

 

 مديريت بحران

مديريت بحران يا در ادبيات جديدتر مديريت خطرپذيري سوانح[1] مجموعه فعاليت‌ها و سياستگذاري‌هايي است كه با هدف شناخت مؤلفه‌‌هاي خطرپذيري و كاهش اثرات آنها انجام مي‌شود. چرخة مديريت بحران در نگاه كلي شامل چهار مرحلة پيشگيري[2]، آمادگي[3]، واكنش يا پاسخ اضطراري[4] و بازسازي و باز تواني[5] مي‌گردد كه مراحل اول و دوم قبل از وقوع زلزله و مراحل سوم و چهارم بعد از آن موضوعيت دارند. تجارب زلزله‌هاي قبلي نشان مي‌دهد كه با افزايش اقدامات انجام شده در بخش‌هاي پيشگيري و آمادگي، نه تنها تلفات و خسارات ناشي از زلزله كاهش مي‌يابد، بلكه هزينه‌هاي بخش‌هاي واكنش اضطراري و بازسازي نيز كاهش خواهد يافت. لذا اقدامات پيشگيري و آمادگي به عنوان مهمترين راهكارهاي مديريت بحران به شمار مي‌روند.

برنامه‌ريزي، سازماندهي، هدايت وکنترل بهينة بحران را اصطلاحاً مديريت بحران مي‌گويند. به عبارت ديگر کلية مکانيسم‌ها و فرايندهايي را كه به منظور مديريت بهينة اجزاي سيستم به گونه‌اي که در حداقل زمان ممکن بتواند حداکثر تأثيرگذاري لازم را در راستاي کاهش اثرات بردارد، مديريت بحران مي‌گويند (Mirzaei,&Et-al,2008: 5 ).

چرخة مديريت بحران[6]

چرخة مديريت بحران اصطلاحاً به چرخه‌اي گويند که فعاليت‌هاي مختلف مربوط به مديريت بحران، در قالب مراحلي به شکل يک نمودار به صورت نمادين بيان مي‌گردد. اين مراحل به عبارتي براي مدل سازي فعاليت‌ها به گونه‌اي که فعاليت ساده‌تري براي بيان شدن داشته باشند ارائه مي‌گردد و فهم و درک مراحل مختلف مديريت بحران را به اين شيوه ساده‌تر وگزيده‌تر به گونه‌اي که ديدي جامع نگر را در بر بگيرد، شامل مي‌شود(Mirzaei,&et-al,2008:5   ).در اينجا مروري مختصر بر چرخه‌هاي مديريت بحران در سير تکاملي خود خواهيم داشت.

 

چرخه مديريت بحران چهار قسمتي

الف- پيشگيري^[7]

کاهش احتمال وقوع يا اثرات ناشي از بلايا، کلية اموري که به هر نحو باعث و منتهي به کاهش احتمال وقوع يا اثرات ناشي از بلايا انجاميده و ختم شود را اصطلاحاً پيشگيري گويند. پيشگيري در برابر بحران‌ها، تدابير سازه‌اي و غير سازه‌اي اتخاذ شده به منظور محدود نمودن تأثيرات ناسازگار و نامطلوب حوادث و بلاياي طبيعي، اختلالات محيطي و خطرهاي تکنولوژيکي (VCA Training Guide,2008: 59).

ب- آمادگي^[8]

برنامه‌ريزي و پژهش، آموزش و مانور اصطلاحاً کلية اموري که به اين موارد مرتبط مي‌شود را آمادگي گويند. آمادگي در برابر بحران، آمادگي جوامع و موسسات براي پيش‌بيني و در جايي که ممکن است، جلوگيري از بحران‌ها و کاهش و همچنين مقابله با تأثيرات و پيامدهاي ناشي از آنها را اصطلاحاً آمادگي در برابر بحران‌ها گويند(VCA Training Guide,2008: 59).

ج- مقابله^[9]

ارائة خدمات اضطراري بلافاصله پس از وقوع بحران که شامل کلية مراحل مربوط به فعاليت‌هاي نجات، امداد، اسکان موقت، بازتواني و کلية اموري که به اين فعاليت‌ها مرتبط است،مواردي از اين نوع را اصطلاحاً مقابله گويند(VCA Training Guide,2008: 59).

د- بازسازي^[10]

بازگرداندن جامعه به حالت عادي و نه لزوماً حالت پيش از بحران، حالت پيش از بحران اشاره به شرايطي دارد که به طور مفصل با جزئيات وجود داشته است اما بايد توجه کرد که در بازسازي لزوماً نبايد از شرايط قبل از حادثه يا بحران و ساختارهاي آن عيناً تبعيت کرد و مي‌بايستي مباني شهرسازي جدي‌تري مبتني بر تجربيات به دست آمده از حادثه يا بحران و با توجه به آسيب‌پذيري‌ها و همچنين ويژگي‌هاي برنامه‌ريزي و مديريت بحران در نظر گرفت  VCA Training Guide,2008: 59)).

1 Disaster Risk  Management

2Mitigation

3 Preparedness

4 Emergency response

5 Reconstruction and recovery

[6] Disaster Management Cycle

[7] Mitigation

[8] Preparedenss

[9] Response

[10] Reconstruction

 

نقش برنامه‌ريزي شهري در كاهش آسيب‌پذيري ناشي از زلزله

انسان و محيط مصنوع ساخته او جزئي از مجموعه زيست کره ماست که در هم تنيدگي سرنوشت زيستي او با محيط طبيعي و دست ساخته‌اش چالشي اساسي در شهرسازي است. به عبارتي، فضا‌هاي زيست ما که حاصل تعامل بين انسان و نياز‌‌هايش و محيط طبيعي اطراف اوست؛ بستري است که نسل آينده را پرورش داده و نسل آينده مجدداً به باز آفريني مي‌پردازد.

در واقع شکل شهر که سنتزي است از محيط طبيعي ومصنوع وحاصل عمل ارادي انسان در تطابق با طبيعت وخواسته‌‌هايش است خود بستري است انسان ساز. لذا با عنايت به اين نکته اساسي، کالبد شهري که متناسب با نياز انسان باشد و پايداري و ايمني آن در مقابل حوادث و رويداد‌هاي طبيعي بالا باشد، باعث مي‌شود تا از هدر رفتن سرمايه‌‌هاي ملي جلوگيري کرده و بستري واجد امنيت و بهداشت رواني براي پرورش نسل آتي و جلوگيري از اتلاف سرمايه‌‌هاي ملي پديد مي‌آورد.

ارايه طرح‌‌هاي ساماندهي بافت‌‌هاي موجود شهر‌ها و يا برنامه‌ريزي و طراحي براي توسعه‌‌هاي جديد و ايجاد نو شهر‌ها به منظور آماده سازي شهر به منظور پاسخگويي به آثار مخرب زلزله و نيز تبعات آن نياز به مطالعه و برنامه‌ريزي دقيق طي فرآيندي طولاني دارد.

توجه به معيار‌هاي شهرسازي در طراحي و برنامه‌ريزي شهري همچون پيش بيني کاربري‌‌ها و خدمات مورد شهري عادلانه، ايجاد شرايط زيستي مناسب براي شهروندان به لحاظ معيار‌هاي معيار‌هاي زيست محيطي، رعايت مقياس و تناسب، خوانايي، انعطاف پذيري، سازگاري فرم با عملکرد، پيش بيني دسترسي‌‌هايي کارا، در نظر گرفتن روابط اجتماعي و اقتصادي حاکم بر جامعه و… اگر چه ضروري مي‌باشد ولي رعايت و توجه به اين موارد در مناطق پر خطر به تنهايي کافي نبوده و طراحي شهرها در مناطق سانحه خيز بايد بتوانند در عين ارتقاء کارايي شهر و ايجاد رفاه و آسايش براي ساکنين، موجبات پايداري آنان را فراهم نموده و به شکلي طراحي شوند که حداقل آسيب جاني و مالي به آنها وارد آيد.

البته بر طبق تجربيات به دست آمده به نظر مي‌رسد که رعايت معيارهاي شهرسازي و زلزله در پاره‌اي موارد در تقابل با يکديگر قرار مي‌گيرند، به عنوان مثال آنجايي که افزايش ارتفاع ديوار و محوطه واحدهاي مسکوني به منظور حريم و حجاب واحدها در فرهنگ ايراني مطرح بوده و در مقابل، به لحاظ رعايت اصول زلزله مي‌بايست ديوارها و پرچين‌ها کوتاه و سبک در نظر گرفته شود يا همچنين رعايت اصول اقليمي‌‌‌در شهرسازي (تراکم واحدها ايجاد سايبان، کم عرض نمودن دسترسي‌ها در مناطق گرم و خشک) و نقطة مقابل آن، رعايت ضوابط زلزله، يعني طراحي شبکه‌هاي عريض و پيشنهاد تراکم پايين جمعيتي و ساختماني، از جمله  موارد تناقض در معيار‌هاي دوگانه شهر سازي و زلزله است که مي‌بايست راه حلي بهينه و بينابيني پيش‌بيني نمود ( مرکز مطالعات و برنامه ريزي شهر تهران، 1383: 98).

 

اهداف كلي در مناطق زلزله خيز

با توجه به اينكه مهمترين هدف توسعه‌هاي اجتماعي و اقتصادي ايجاد محيط زيست بهتر مي‌باشد، لذا لازم است براي برنامه‌ريزي در هر ناحيه به اين هدف اصلي توجه لازم مبذول شود. اين امر مستلزم هماهنگي در زمان و مكان بوده و بايد با تركيب ديگر موارد توسعه و سازماندهي فعاليت‌ها نتيجه‌اي موزون داشته باشد. به عنوان مثال در مناطق زلزله‌خيز، مهندس شهرساز بايد با توجه به اهميت مواردي كه براي زندگي بشر مطرح مي‌باشند برنامه‌ريزي خود را انجام دهد، اين موارد به ترتيب اولويت به شرح زير مي‌باشد: (Cibowski,1992:6 ).

• زندگي انسانها؛
• فعاليت‌هاي اقتصادي (دستگاه‌ها و ساختمان‌ها) شامل: صنعتي حرفه‌اي و منابع اوليه
• شريان‌هاي حياتي شهري و منطقه‌اي: جاده‌ها، شبكه‌هاي برق، شبكه‌هاي آبرساني، شبكه‌هاي فاضلاب
• تأسيسات و ساختمان‌هاي بهداشتي درماني؛
• مسكن؛
• تأسيسات فرهنگي و اجتماعي: ساختمان‌هاي آموزشي، ساختمان‌هاي تجاري، ساختمان‌هاي فرهنگي
• اموال عمومي‌: ساختمان‌هاي تاريخي، ساختمان‌هاي برجسته
• اموال شخصي: مسأله بسيار مهم در برنامه‌ريزي شهري جهت مقاومت در برابر زمين لرزه و اثراتش، انتخاب محل شهرسازي و توسعة شهري مي‌باشد. بنابراين اولين اقدام، ارزيابي دقيق شرايط طبيعي مكان‌ها بوده و بعد تعيين نوع خطرات لرزه‌اي در منطقه است و بالاخره بايد طريقه و نوع استفاده از زمين را مشخص كرد. يعني مكان‌يابي كاربري‌هاي مختلف به ترتيبي كه در مناطق كم خطر بخش‌هاي مهم شهر را انتخاب كرده معمولاً مناطق مسكوني هستند(Cibowski,1992:6 ).

يکي از مهم‌ترين عوامل، در کاهش ضايعات زلزله وجود آمادگي قبلي يک جامعه براي برخورد با پديده زلزله مي‌باشد. آمادگي براي برخورد با زلزله جنبه‌هاي گوناگوني دارد و مي‌توان با استفاده از تمهيدات برنامه‌ريزي، شهرها را به گونه‌اي طراحي و برنامه‌ريزي کرد که به هنگام وقوع زلزله، کمترين آسيب به آنها وارد شود. عناصري مانند ساختار شهر، بافت شهر، فرم شهر، تراکم‌هاي شهري، شبکه‌هاي ارتباطي شهر، مکان گزيني عناصر شهري و … از جمله عوامل مؤثر در آسيب‌پذيري مي‌باشند (عبداللهي، 1383: 75).

براساس مطالعات انجام شده تاکنون معيارها و ضوابط مختلفي در خصوص ابعاد شهرسازي صرف و يا معيارهاي چگونگي طراحي شهرهاي مقاوم در برابر زلزله ارايه شده است که در اينجا صرفاً به ارزيابي معيارهايي از نوع دوم  (معيارهاي زلزله و شهرسازي) اشاره مي‌شود، بدين ترتيب بررسي و تحليل نقاط قوت و ضعف ابعاد مختلف شهر سازي و معماري شهر در پاسخگويي به واقعة زلزله به معني ناديده انگاشتن تلاش ساير دست اندرکاران و طراحان امور شهري نبوده و در جاي خود قابل بحث مي‌باشد. در اين ارتباط، انتخاب معيار‌هاي مربوط به شهرسازي و زلزله عمدتاً برگرفته از مطالعاتي است که سابقاً در ارزيابي بازسازي شهرهاي زلزله زده تجربه شده است. اين معيارها عبارت‌اند از: ( جعفري، حسيني، 1384: 23).

 

مديريت بحران در ايران

بخشي از تاريخچة مديريت بحران حوادث طبيعي و سوانح غيرمترقبه در ايران به تاريخچة تشكيل جمعيت سابق شير و خورشيد سرخ ايران بر مي‌گردد. اساسنامة جديد جمعيت هلال احمر جمهوري اسلامي‌‌‌ايران در تاريخ 22 اسفند 1374 به تصويب مجلس شوراي اسلامي‌رسيد و يكي از وظايف اصلي جمعيت ارائه خدمات امدادي در هنگام بروز حوادث و سوانج طبيعي مثل زلزله و سيل و غيره در داخل و خارج از كشور مي‌باشد. قوانين و مصوبات به مديريت بحران در ايران در سال‌هاي اخير عبارت‌اند از :

اصل بيست و نهم قانون اساسي جمهوري اسلامي‌ايران مقرر داشته است كه برخورداري از تأمين اجتماعي از نظر بازنشستگي، بيكاري، پيري، از كار افتادگي، بي‌سرپرستي، در راه ماندگي، حوادث و سوانح و نياز به خدمات بهداشتي و درماني و مراقبت‌هاي پزشكي به صورت بيمه و غيره حقي است همگاني. دولت مكلف است طبق قوانين درمحل درآمدهاي عمومي‌و درآمدهاي حاصل از مشاركت مردم، خدمات وحمايت‌هاي مالي فوق را براي يك يك افرادكشور تأمين كند ( حسيني، جعفري، 1385: 6).

كميتة ملي كاهش اثرات بلاياي طبيعي كه در سال 1370 به تصويب مجلس شوراي اسلامي‌‌‌رسيد، به منظور مبادلة اطلاعات، مطالعه، تحقيقات علمي‌‌‌و پيدا كردن راهكارهايي منطقي جهت پيشگيري و كاهش اثرات بلاياي طبيعي ناشي از طوفان، سيل، خشكسالي، سرمازدگي، آفات گياهي، آلودگي هوا، زلزله و لغزش‌هاي لايه زمين، نوسانات آب درياها و درياچه‌ها و رودخانه‌ها و امثال آن، به رياست وزير كشور و عضويت وزرا و مسولين سازمان‌ها و عضويت سازمان هواشناسي كشور، وزارت نيرو، وزارت كشاورزي، وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشكي، وزارت جهاد سازندگي، وزارت راه و ترابري، سازمان برنامه بودجه، سازمان حفاظت محيط زيست، وزارت مسكن و شهرسازي، مؤسسه ژئوفيزيك، جمعيت هلال احمر، سازمان جنگل‌ها و مراتع، وزارت بازرگاني و هر وزارتخانه، مؤسسه و نهاد و نيروهاي انتظامي‌‌‌و يا نظامي‌كه رياست اين كميته برحسب ضرورت مصلحت بداند، تشكيل مي‌گردد

.به موجب تبصره يك اين ماده  واحده، به كميته ملي كاهش اثرات بلاياي طبيعي اجازه داده شده است كه جهت انجام مطالعات و تحقيقات دامنه‌دار بر روي بلاياي طبيعي كشور، تاريخچه آنها، پيش آگهي و همچنين براي اعلام وضعيت اضطراري و نحوه مقابله با جبران خسارت‌ها، كميته‌هاي فرعي به تعداد مورد نياز شكل دهد.

درتبصره ديگر اين ماده واحده، سازمان برنامه و بودجه مكلف شده است كه اعتبار مورد نياز طرح‌هاي اين كميته را كه توسط دستگاه‌هاي مربوط پيش بيني شده باشد، تصويب نمايد. بند 7 ماده 71 از جمله وظايف شوراي اسلامي‌‌‌شهر مقرر داشته است كه اقدام در خصوص تشكيل انجمن‌ها و نهادهاي اجتماعي، امدادي، ارشادي و تأسيس تعاوني‌هاي توليد و توزيع و مصرف و نيز انجام آمارگيري، تحقيقات محلي و توزيع ارزاق عمومي‌با توافق دستگاه‌هاي ذيربط.

مصوبة ششمين اجلاس كميته ملي كاهش اثرات بلاياي طبيعي مورخ 28/7/1378 مقرر داشته است که شهرداري تهران  با همكاري معاونت هماهنگي امور عمراني وزارت كشور طرح جامع مديريت بحران ناشي از رويدادهاي سوانح و بلاياي طبيعي ازجمله زلزله در تهران بزرگ را تهيه و به كميته ملي كاهش اثرات بلاياي طبيعي ارائه نمايد.

هيأت وزيران در مورخ 17/1/1382 به پيشنهاد جمعيت هلال احمر جمهوري اسلامي‌‌‌ايران و به استناد ماده 44 قانون برنامه سوم توسعه اقتصادي، اجتماعي و فرهنگي جمهوري اسلامي‌‌‌ايران طرح جامع امداد و نجات كشور را جايگزين كميته ملي كاهش اثرات بلاياي كشور نموده و به تصويب رسانيد كه به منظور سياست‌گذاري كلي، برنامه‌ريزي ملي و نظارت عاليه بر امر مديريت بحران كشور ستاد حوادث و سوانح غير مترقبه كشور و ستادهاي تابعه مطابق چارت شكل  2-1  تشكيل گرديد (حسيني، جعفري: 1385: 7).

3-1- مقدمه

يکي از مراحل اصلي در فرايند برنامه ريزي به طور اعم و در ارزيابي آسيب پذيري شهري به طور اخص، شناخت وضع موجود بر اساس مطالعات کتابخانه اي ( اسناد و مدارک مربوط به محدودة مورد مطالعه) و تکميل اطلاعات از طريق مشاهدات ميداني است. به همين منظور در اين فصل ما قصد داريم تا کل محدودة منطقة 4 تهران را از جنبه هاي مختلف جغرافيايي ، کالبدي- فضايي، اجتماعي- اقتصادي و محيطي مورد باز شناسايي قرار دهيم. آنچه از مطالعات وضع موجود منطقه بر مي آيد، اين است که منطقة 4 هم از نظر جمعيت و هم از نظر وسعت بزرگترين منطقه در ميان مناطق 22 گانة تهران محسوب مي شود.

اين منطقه با دارا بودن بزرگترين حريم و نيز با ويژگي‌هايي چون وجود نابرابري اجتماعي، اقتصادي شديد در آن، جوان بودن ميانگين سني جمعيت، وجود اقشار آسيب‌پذير در برخي از محله‌هاي آن از ساير مناطق تهران قابل تمايز و تفكيك است. از ديگر ويژگي هاي اين منطقه مي توان به بالا بودن سطوح شبکه معابر و وجود محورهاي دسترسي فرا منطقه‌اي و شهري، وجود سطوح خدمات مناسب زيربنايي نظيرتأسيسات آب، تصفيه خانه، دانشگاه ها، و سطوح صنعتي قابل توجهي شامل کاربري‌هاي صنعتي- کارگاهي اشاره کرد.

به طور کلي اين منطقه داراي مجموعه اي از نقاط قوت، نقاط ضعف، فرصت ها و تهديدات متنوعي است که باعث ايجاد افتراق مکاني و تفاوت هاي اجتماعي- اقتصادي در منطقه شده و همين امر مي تواند بهانة مناسبي براي شناخت خصوصيات موجود در منطقه و ارزيابي قسمت هاي مختلف آن در برابر خسارات و تلفات ناشي از زلزلة احتمالي با توجه به شرايط آن باشد.

3-2- معرفي موقعيت منطقة 4 در کلانشهرتهران

منطقة 4 تهران در دامنة جنوبي رشته كوه البرز و شمال شرقي كلانشهرتهران واقع شده و پر جمعيت ترين و    وسيع ترين منطقه، بين مناطق 22 گانة تهران است. اين منطقه با مساحتي بالغ بر 9/6123 هکتار، تعداد 819921 نفر جمعيت را در خود جاي داده است. ارقام فوق نشان مي دهد که اين منطقه، 2/7 درصد از مساحت كل تهران و 5/10 درصد ازکل جمعيت شهرتهران را به خود اختصاص داده است.

منطقة 4 تهران داراي 9 ناحيه و در قالب20 محله  بوده و پس از منطقة 22 داراي بزرگترين محدودة حريم است. اين منطقه از طرف شمال به حريم منطقة 1 و از طرف غرب در حدود خيابان لنگري با منطقة 1 و در پاسداران با منطقة 3، از طرف جنوب با مرز خيابان رسالت با مناطق 7 و8 و در نزديک محدودة خيابان دماوند با منطقة 13، از طرف شرق به حريم منطقة 4 محدود مي‌شود. به اين ترتيب منطقة 4 با مناطق 1، 3، 7، 8 و 13 داراي بدنة مشترك و همجوار است ( مرکز آمار ايران، 1385: 6).

 

جهت مشاهده نمونه های دیگر از ادبیات و پیشینه تحقیق پایان نامه های جغرافیا  کلیک کنید.

Instagram : payanbama

نمونه ای از منابع و مأخذ

• ابلقي صحرايي، عليرضا،1383: بافت هاي فرسوده در سکونتگاههاي شهري و روستايي و خطر زلزله، فصلنامة عمران و بهسازي شهري هفت شهر، سال پنجم، شمارة هفدهم، سازمان عمران و بهسازي شهري، وزارت مسکن و شهرسازي، تهران.
• ادارة برق تهرانپارس، 1389: گزارش مطالعات وضع موجود منطقة برق تهرانپارس، نارمک، لويزان و شميران نو، شرکت توزيع برق منطقه اي تهران، تهران.
• اديب رمضاني، محمد رضا، اکبرپور، عباس، 1385: بررسي و شناخت پارامترهاي موثر برمديريت بحران، فصلنامة بنا، شمارة 27، انجمن مهندسان راه و ساختمان، تهران.
• آقايي، مسعود، 1369: گزارش بازديد از مناطق زلزله زدة گيلان و زنجان، دفتر فني، معاونت آموزش و پژوهش دانشکدة معماري و شهرسازي، دانشگاه شهيد بهشتي، تهران.
• احمدي، حسن، 1376: نقش شهرسازي در کاهش آسيب پذيري شهر، فصلنامة مسکن و انقلاب، تهران.
• احمدي، حسن،1376: از مقاوم سازي ساختمان تا مقاوم سازي سکونتگاه، اولين همايش مقاوم سازي لرزه اي، تهران.
• احمدي، حميد، بوچاني، محمد حسين، 1382: پيشينية زلزله در ايران، ماهنامة شهرداريها ( ويژه نامة زلزله)، شمارة 12، سازمان شهرداريها و همياريهاي کشور، وزارت کشور، تهران.
• احمدي، علي، بهيار داعي، عليرضا، 1376: كاربرد روش دلفي در تعيين اولويت اهداف استراتژيك سازمانها، مجموعه مقالات پنجمين همايش دانشجويي مهندسي صنايع، دانشگاه علم وصنعت ايران، تهران.
• افشِِين، حسن، چناقلو، محمدرضا، قنبرِِي، عبادا…،1383: بررسِِي تحلِِيلِِي زلزله 5 دِِي ماه 1382 بم، مرکز تحقِِيقات زلزله دانشگاه صنعتي سهند، تبريز.
• اکبري، رضا، 1384: نقش شهرسازي در مديريت بحران زلزله نمونه موردي: فرحزاد تهران، پايان نامه کارشناسي ارشد شهرسازي، دانشکده هنرهاي زيبا، دانشگاه تهران. تهران.
• اميني، علي، 1386: مطالعة موقعيت مراکز آتش نشاني، مراکز بهداشتي درماني، معابر، بوستانهاي شمال شهر تهران با توجه به خطر زمين لرزه احتمالي با استفاده از GIS، سازمان فن آوري اطلاعات و ارتباطات شهرداري شيراز، شيراز.
• اهري، زهرا، 1375: تحليل و برنامه ريزي فضايي- مكاني سكونتگاهها براي كاهش خطر زلزله، مركز مطالعات مقابله با سوانح طبيعي ايران، چاپ اول.
• ايري، عبدالجلال،1378: برنامه ريزي كاهش اثرات زلزله در سطوح شهري نمونه موردي: منطقة20 تهران، پايان نامة كارشناسي ارشد، دانشكدة معماري و شهرسازي، دانشگاه شهيد بهشتي، تهران.
• باتاچاريا، گوري کي، ريچارد اي، جانسون، ترجمة ابن شهر آشوب، مرتضي، ميکائيلي، فتاح، 1386: مفاهيم و روش هاي آماري ( جلد اول و دوم)، مرکز نشر دانشگاهي، تهران.
• باغ وند، اکبر، نظريها، مهرداد، صفارزاده، محمود، گيوه چي، سعيد، 1385: بررسي علل تنزل عملکرد شبکة حمل و نقل شهري پس از وقوع زلزله و راهکارههاي مقابله با آن، دومين سمينار ساخت و ساز در پايتخت، پرديس دانشکده هاي فني دانشگاه تهران، تهران.
• بايزيدي ، ابراهيم، اولادي ، بهنام، عباسي، نرگس، 1389: تحليل داده هاي پرسش نامه اي با کمک نرم افزار SPSS، نشر عابد، تهران.
• بحريني، سيد حسين، 1385: ساخت و ساز پايدار در شهرها، دومين سمينار ساخت و ساز در پايتخت، پرديس دانشکده هاي فني دانشگاه تهران، تهران.
• بحريني، حسين، 1375: برنامه ريزي کاربري زمين در مناطق زلزله خيز، نمونة ششهرهاي منجيل، لوشان، رودبار، بنياد مسکن انقلاب اسلامي، تهران.
• بحريني، سيد حسين، 1372: طراحي شهري در مناطق زلزله خيز، طرح بسيج توان فني کشور براي مقابله با آثار زلزله، مرکز مطالعات مقابله با سوانح طبيعي ايران، تهران.
• بربريان، مانوئل، قريشي، منوچهر، ارژنگ، بهرام و مهاجر اشجعي، ارسلان، 1364: پژوهش و بررسي ژرف نوزمينساخت لرزه زمين ساخت و خطر زمين لرزه- گسلش در شمال تهران و پيرامون، گزارش شمارة 56، سازمان زمين شناسي کشور، تهران.
• …
• …