حق انسان بر محیط زیست (مبانی و شرایط و آثار)

حق انسان بر محیط زیست

تعداد صفحات: 85 صفحه

مباني و شرايط و آثار حق انسان بر محیط زیست  1

مبحث اول: 2

مباني حق انسان بر محیط زیست  2

گفتار اول: مباني فقهي… 2

الف: قرآن. 2

1. آياتي از قرآن که محيط زيست را حق همگاني مي‏داند 4
2. آياتي از قرآن که آفرينش عناصر محیط زیست را براي انسان مي‏داند 5
3. آياتي از قرآن که محیط زیست و عناصر آن را مسخّر انسان مي‏داند 6
4. حق بر محيط زيست، تکليف و مسئوليت در برابر محيط زيست را در پي دارد 9

سخن پاياني… 11

ب. روايات.. 12

ج. عقل. 15

د. بناء عقلا. 16

گفتار دوم: مباني حقوقي… 20

الف: قانون داخلي. 20

1. قانون اساسي. 20
2. قانون عادي.. 21

ب. قانون خارجي. 22

1. مقررات سازمان ملل متحد 22
2. مقررات کنوانسيونهاي بين‌المللي. 23
3. فقر و محيط زيست.. 24

مبحث دوم: 28

شرايط حق انسان بر محیط زیست … 28

گفتار اول: استفاده متعارف… 28

گفتار دوم: حق استفاده از محیط زیست به همراه تکليف… 29

تکليف در مقابل استفاده متعارف.. 29

حق دسترسي به اطلاعات زيست محيطي. 29

حق آموزش مسائل زيست محيطي. 30

حق دسترسي به جبران خسارت.. 30

تکليف در مقابل خداوند بر استفاده در راه تعالي. 31

فصل سوم: 35

آثار حق انسان بر محیط زیست… 35

مبحث اول: 36

اباحه انتفاع انسان از محیط زیست… 36

گفتار اول: انتفاع از محیط زیست … 36

گفتار دوم: انفال و مالکيت آن براي انسان.. 37

مبحث دوم: 45

ضمان در مقابل استفاده سوء از محیط زیست … 45

گفتار اول: استفاده سوء از محیط زیست .. 45

گفتار دوم: خسارت بر محیط زیست و انواع آن.. 47

بند اول: اصول حاکم بر خسارت‌هاي زيست محيطي.. 49

اصل اول: جلوگيري از ايجاد خسارت.. 49

اصل دوم: غير قابل ارزيابي بودن خسارت‌هاي زيست محيطي. 49

اصل سوم: مطالبه خسارت فرع بر خسارت.. 49

اصل چهارم: اصل پرداخت آلوده‌کننده 50

بند دوم: ماهيت مسئوليت زيست محيطي و مبناي آن.. 50

الف: ماهيت مسئوليت.. 50

ب: مبناي مسئوليت…. 51

بند سوم: مفهوم خسارت.. 52

بند چهارم:روش ارزيابي خسارات زيست محيطي.. 53

بند پنجم: رابطه سببيت…. 54

بند ششم: مسئول پيشگيري و جبران خسارت زيست محيطي.. 55

بند هفتم: عوامل رافع مسئوليت زيست محيطي.. 56

الف: عوامل توجيه‌کننده اجباري.. 56

1. 1. دخالت شخص ثالث.. 56
2. 2. رعايت دستور يا تعليمات دولتي. 57

ب: عوامل توجيه‌کننده اختياري.. 57

1. 1. داشتن مجوز دولتي. 57
2. 2. رعايت معلومات علمي‌و فني زمان انجام فعاليت.. 57

گفتار سوم: راه‌هاي جبران خسارت… 58

مبحث سوم: 60

دادرسي مربوط به حق انسان بر محیط زیست … 60

گفتار اول: خواهان دعوي… 60

الف: خواهان.. 60

آيين‌ دادرسي كيفري، و حق شكايت زيست محيطي.. 65

يك نمونه. 66

حقوق بشر و محیط زیست …. 67

گفتار دوم: خوانده دعوي… 68

گفتار سوم: دادگاه صالح و محل اخذ و مصرف خسارت… 71

الف –محیط زیست و خسارت زيست محيطي.. 71

ب- معيار ارزيابي غرامت…. 73

ج- آيين اجرا 76

فهرست منابع و مآخذ.. 77

الف) كتب.. 77

ب) قانون. 80

ج) انگليسي. 80

منبع اصلی  81

مبانی فقهی

الف: قرآن

اسلام به عنوان ديني جهان‏شمول و جامع‏نگر، مدعي است که پاسخ گوي نيازهاي متغير انسان در هر عصري است و براي کليه روابط و شؤون او، داراي قوانين و مقرراتي است. البته اين بدان معنا نيست که براي هر موضوع با عنوان خاص و متداول امروزي آن، حکم خاصي را مقرر داشته باشد؛ بلکه کليات، اصول و قواعدي در اسلام وجود دارد، که مي‏توان حکم هر موضوع را از آن به دست آورد.

يکي از همين موضوعات محیط زیست است. محیط زیست با مفهوم رايج و متداول آن در عصرحاضر، بحثي کاملاً نو و تازه است که نه در اسلام و نه در هيچ مکتب ديگري سابقه نداشته است؛ اما مي‏توان قواعد و مقررات مورد نياز آن را از متون ديني استخراج کرد؛ به طوري که مي‏توان يک مکتب زيست محيطي جامع را ارائه کرد.

خداوند در قرآن کريم مي‏فرمايند:

«ما فَرَّطْنا فِي الْکِتابِ مِنْ شَيءٍ»[1]

يعني: ما در اين کتاب از بيان هيچ چيز فروگذار نکرديم.

در جاي ديگر خطاب به پيامبر اسلام صلي‏الله‏عليه‏و‏آله مي‏فرمايند:

«وَ نَزَّلْنا عَلَيکَ الْکِتابَ تِبْياناً لِکُلِّ شَيءٍ»[2]

يعني: کتابي به سوي تو فرستاديم که بيان کامل هر چيزي در آن هست.

امام صادق(عليه‏السلام) نيز بر جامعيت اسلام تأکيد کرده و مي‏فرمايند:

خداوند در قرآن هر چيزي را بيان کرده است. به خدا سوگند، چيزي را که مورد نياز مردم بوده، رها نکرده است، تا کسي نگويد اگر فلان مطلب درست بود، در قرآن نازل مي‏شد. آگاه باشيد همه نيازهاي بشر را خداوند در آن نازل کرده است.

از امام باقر(عليه‏السلام) نيز روايت شده که فرمودند:

خداوند متعال چيزي را که مورد نياز اين امت است، در کتابش فروگذار نکرده است و براي رسولش تبيين نموده است و براي هر چيزي حدّي قرار داده و دليل روشني بر آن نهاده است و براي هر کسي که از اين حدّ تجاوز کند، حدّ و مجازاتي قرار داده است. بر طبق اين آيات و روايات، بخوبي مي‏توان استدلال کرد که بيان هر چيزي در قرآن هست؛ ولي با توجه به اين مطلب، که قرآن يک کتاب تربيتي و انسان‏سازي است، که براي تکامل فرد و جامعه در همه جنبه‏هاي معنوي و مادي نازل شده است، روشن مي‌شود که منظور از «همه چيز»، تمام اموري است‏که براي هدايت انسان لازم و ضروري است.

به طور قطع، يکي از اموري که زمينه‏ساز سعادت و کمال انسان در دنيا و آخرت است، داشتن محيطي سالم و امن است؛ که انسان بتواند در پناه آن، به تربيت جسم و جان خويش بپردازد و اصولاً يکي از وظايف مهم بشر که حفظ جان است، جز با زيستن در محيطي امن و سالم امکان‏پذير نيست. بدين سبب، شرط اوليه داشتن روحي سالم، جسم سالم است و جسم سالم نيز فقط زماني حاصل مي‌شود که انسان از محيط زيست سالم بهره‏مند باشد.

از آنجا که انسان به عنوان جزئي از جهان عظيم خلقت، با مجموعه بزرگي از مخلوقات ديگر، از جمله طبيعت و محيط زيست در ارتباط است، بديهي است که زندگي شايسته او، در گرو تنظيم مناسب روابط با آنها خواهد بود. اسلام در اين باره راهکارهاي اساسي ارائه داده است؛ به طوري که مي‏توان گفت در اسلام، جامع‏ترين ديدگاه و صحيح‏ترين شيوه تعامل با طبيعت و محيط زيست بيان شده است.

با نگاهي به متون ديني ـ و از جمله قرآن کريم ـ مي‏توان دريافت که محيط زيست و تلاش براي به حفظ و حمايت از آن، براي بهره‏مندي بشر از محيط زيستي امن و سالم جهت نيل به کمال، مورد اهتمام اسلام است. آيات متعددي در قرآن بر اين مسأله دلالت دارند. اين آيات چند دسته هستند که به آنها اشاره مي‏کنيم.

آياتي از قرآن که محیط زیست را حق همگاني مي‏داند

اين دسته از آيات بيان مي‏کنند که خداوند طبيعت و محیط زیست را براي انسان آفريده و انسان حق تصرف و استفاده از آن را دارد و اين حق براي همه انسان‌ها در همه زمانها وجود دارد.

خداوند در سوره بقره مي‏فرمايد:

«هُوَ الَّذِي خَلَقَ لَکُمْ ما فِي الأَْرْضِ جَمِيعاً»[3]

يعني: و اوست آن (آفريننده‏اي) که همه آنچه در زمين است براي شما آفريد.

اين آيه بهره‏برداري از منابع و منافع زمين را متعلق به همه انسان‌ها، در همه زمانها مي‏داند؛ که بايد به طور اصولي و صحيح، در جهت رفع نيازها و رعايت حقوق ديگر انسان‌ها در همه دوره‏ها صورت‏پذيرد.

در آيه ديگر خداوند مي‏فرمايد:

«وَ لَقَدْ مَکَّنّاکُمْ فِي الأَْرْضِ وَ جَعَلْنا لَکُمْ فِيها مَعايشَ»[4]

يعني: شما را از امکانات زمين بهره‏مند ساختيم و وسائل معيشت شما را در آن فراهم کرديم.

اين آيه نيز، بيان‏کننده توانايي و امتيازي است که انسان روي زمين دارد، تا جايي که در آن وسائل زندگي او فراهم شده است. روشن است که داشتن محيط زيستي سالم، جزء اولين حقوق انسان براي زندگي در روي زمين است. بر همين اساس، خداوند نيز، پهنه طبيعت را زيستگاه انساني قرار داده است.

در آيه 10 سوره الرحمن آمده است:

«وَ الأَْرْضَ وَضَعَها لِلأَْنامِ»[5]

يعني: و (خداوند) زمين را براي همگان قرار داد.

بر مبناي اين آيه کريمه، زمين و محيط زيست آن، حق همگاني است و همه حق دارند از آن بهره‏مند شوند. بنابراين، استفاده از اين حق، بايد به گونه‏اي باشد که امکان استفاده و بهره‏برداري از آن، براي نسل حاضر و نسل هاي آينده حفظ شود.

نکته‏اي که بايد بدان توجه داشت اين است که، هرگاه حقّي براي انسان نسبت به چيزي پديد آيد، در مقابل آن تکليفي نيز خودنمايي خواهد کرد. به عبارت ديگر حق و تکليف، دو روي يک سکّه‏اند. اگر استفاده و بهره‏برداري از طبيعت و محيط زيست براي انسان به رسميت شناخته شده؛ اين حق، تکليفي نيز ايجاد مي‌کند و آن اين است که انسان، وظيفه دارد به گونه‏اي از حق خود استفاده کند که به حقوق ديگران لطمه‏اي وارد نکند. بر همين اساس، اگر انسان از محیط زیست استفاده مي‌کند، بايد استفاده او، به گونه‏اي باشد که به حقوق ديگران در استفاده از آن خدشه‏اي وارد نشود.

آياتی از قرآن که آفرينش عناصر محیط زیست را براي انسان مي‏داند

در دسته‏اي از آيات قرآن، خداوند با نام بردن از عناصر محیط زیست، بر آفرينش آنها براي انسان تأکيد مي‌کند.

در سوره نحل خداوند مي‏فرمايد:

«وَ الأَْنْعامَ خَلَقَها لَکُمْ فِيها دِفْ‏ءٌ وَ مَنافِعُ وَ مِنْها تَأْکُلُونَ»[6]

يعني: چهارپايان را آفريد که براي شما از آنها گرما (جامه‏هاي گرم) و سودهاي ديگر فراهم مي‏آيد و از آنها مي‏خوريد.

در همين سوره خداوند همچنين مي‏فرمايد:

«هُوَ الَّذِي أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً…» [7]

يعني: اوست (خدايي) که از آسمانها آب فرستاد که از آن مي‏آشاميد و بدان درخت و گياه مي‏رويد، که در آن (روييده‏ها)، دامهاي خود را مي‏چرانيد.

و در آيه بعد مي‏فرمايند:

«ينْبِتُ لَکُمْ بِهِ الزَّرْعَ وَ الزَّيتُونَ وَ النَّخِيلَ وَ الأَْعْنابَ وَ مِنْ کُلِّ الثَّمَراتِ»[8]

يعني: و با آن برايتان کشتزارها و درختهاي زيتون و خرما و انگور و همه گونه محصول مي‏روياند.

در سوره نمل نيز خداوند مي‏فرمايد:

«وَ أَنْزَلَ لَکُمْ مِنَ السَّماءِ ماءً فَأَنْبَتْنا بِهِ حَدائِقَ ذاتَ بَهْجَةٍ»[9]

يعني: براي شما از آسمان آب فرستاد، پس با آن آب، بوستانهايي شادي‏انگيز رويانيديم.

اين دسته از آيات که در قرآن فراوان هستند، همه يک پيام دارند و آن اين که آنچه از عناصر محيط زيست در روي زمين است، براي انسان‌هاست و همه انسان‌ها حق دارند از اين الطاف الهي بهره‏مند شوند و هيچ‏کس نمي‏تواند اين حق خدادادي را از آنها سلب کند.

تعبيراتي نظير: «لکم = براي شما»، «الناس = مردم» و «الانام = همگان»، آشکارا بر اين مطلب دلالت دارند، که اين نعمتها، براي همه مردم و حق همه آنهاست ـ صرف‏نظر از هرگونه عاملي، همچون مذهب، جنسيت، تابعيت و… ـ و همه حق دارند تا از اين نعمت ارزشمند الهي بهره‏مند شوند و در پناه آن، زندگي سالم و امني داشته باشند.

جهت مشاهده نمونه های دیگر از ادبیات ، پیشینه تحقیق و مبانی نظری پایان نامه های حقوق کلیک کنید.

 نمونه ای از فهرست منابع و مآخذ

3. ابن ابي الحديد، ترجمه نهج‌البلاغه، ترجمه: محمد ابوالفضل ابراهيم، بخش‌نامه‏ها، شماره 38، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامي، 1359.
4. ارسطو، (1363)، طبيعيات، ترجمه: مهدي فرشاد،‌ تهران، انتشارات امير كبير.
5. اصغري لفمجاني، صادق (1378)، مباني حفاظت از محيط زيست در اسلام، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامي‌و سازمان حفاظت محيط‌زيست.
6. آقايي، بهمن (1371)، ترجمه حقوق بين‌الملل درياها، تهران، بي‌نا.
7. بابويه قمي، ابي جعفر محمد بن علي بن الحسين بن(شيخ صدوق)، (1414هـ.ق)، من لايحضره الفقيه، جلد ۴،چاپ سوم، قم، مؤسسه نشر اسلامي.
8. باهنر، محمدجواد (1358)، انسان و خودسازي، تهران، بي‌نا.
9. بخاري، محمد بن اسماعيل (1419هـ.ق)، صحيح بخارى،(كتاب جمعه)، جلد 2، باب 11، حديث 2، رياض: بيت‌الافكار.
10. بوتكين، دانيل (1379)، مسائل محيط‌زيست، ترجمه: يونس كريم‌پور، چاپ اول، اروميه، جهاد دانشگاهي واحد استان آ.غ.
11. …
12. …