نبردهای هوایی (ادبیات و مبانی نظری)

نبردهای هوایی

در این مقاله قصد داریم تمامی مصادیق نبردهای هوایی (ادبیات و مبانی نظری) را خدمت شما عزیزان در 104 صفحه ارائه دهیم . دقت داشته باشید که این نوشته تماما همراه با منابع لاتین و فارسی بوده است. امید است که شما عزیزان را در راستای ارتقای علمی کمک رسانده باشیم .

مقدمه

مقدمه. 9

فصل دوم. 12

بررسی مفاهیم اساسی.. 13

پیشگفتار 13

مبحث اول:جنگ و حقوق حاکم بر آن. 14

گفتار اول:مفهوم حقوقی جنگ… 14

الف)تعريف جنگ… 14

ب)بررسی انواع جنگ با توجه به عرصه جنگ: 16

گفتار دوم) حقوق جنگ… 17

الف)تعریف حقوق جنگ… 17

ب)منابع حقوق جنگ… 18

مبحث دوم:کلیات نبرد هوایی.. 22

گفتار اول:  مفهوم شناسی نبردهای هوایی .. 22

الف)تعریف نبرهای هوایی.. 22

ب)تاریخچه نبردهای هوایی.. 24

گفتار دوم: عرصه نبردهای هوایی.. 25

الف)منقطه جنگ و جبهه جنگ در جنگ های هوایی.. 25

ب)مناطق داخل و خارج از جبهه جنگ در جنگ های هوایی.. 26

مبحث دوم: رزمندگان در نبردهای هوایی.. 30

گفتار اول:شناخت نیروهای نظامی در نبردهای هوایی و سلاح های مورد استفاده توسط این نیروها 30

الف)شناخت نیرو های نظامی.. 30

ب)کاربرد سلاح ها توسط رزمندگان در نبردهای هوایی.. 37

گفتار دوم: هواپیماهای بدون سرنشین در نبردهای هوایی: 40

الف)معرفی هواپیماهای بدون سرنشین. 40

ب)تاریخچه هواپیماهای بدون سرنشین. 42

پ)قواعد استفاده از هواپیماهای بدون سرنشین در نبردهای هوایی.. 43

نتیجه گیری. 48

فصل سوم. 49

حقوق حاکم  بر نبردهای هوایی.. 50

پیشگفتار 50

مبحث اول:قواعد قراردادی و قواعد عرفی در جنگ های هوایی.. 51

گفتار اول:قواعد عرفی.. 51

الف)اصل تفکیک… 51

ب: منع حملات کور کورانه : 54

پ) اصل تناسب: 55

ج) اقدامات احتیاطی در حمله : 55

چ)اصل اقدامات احتیاطی در برابر آثار حمله : 56

ح) اصل حمایت از اموال فرهنگی.. 58

خ) تأسیسات دارای انرژی خطرناک : 58

د)فریب.. 60

ر) تسلیحات.. 61

گفتار دوم:بررسی قواعد قرار دادی حاکم بر جنگ های هوایی.. 61

الف)قبل از جنگ جهانی اول. 61

ب)پس از جنگ جهانی اول. 63

پ)کنوانسیون های ژنو و پروتکل های الحاقی.. 64

ج)تجزیه و تحلیل قواعد اصولی لازم الرعایه در جنگ های هوایی.. 68

مبحث دوم : بی طرفی و جنایت جنگی در جنگ های هوایی.. 81

گفتار اول:بیطرفی در جنگ هوایی.. 81

الف)مفهوم بی طرفی در جنگ های هوایی.. 81

ب)تاریخچه بی طرفی.. 82

پ)احترام به حریم هوایی کشور بی طرف.. 84

ج) قواعد حاکم به گذر هواپیماهای بی طرف از سرحدات متخاصم. 86

د) سایر حقوق و تکالیف کشورهای بی طرف: 89

گفتاردوم:جنایت جنگی در جنگ های هوایی.. 93

الف)مفهوم جنایت جنگی.. 93

ب)جنایت جنگی در جنگ های هوایی.. 94

فهرست منابع و مآخذ. 97

تعریف نبرهای هوایی

نبرد هوایی به گونه ای از نبرد اشاره دارد که در آن از هواپیماها و دیگر ماشین های پرنده استفاده می شود و از مفاهیم جدید حقوق بین الملل می باشد که قدمت آن به سختی به یک قرن می رسد و تا پیش از این تنها نبردهای زمین و دریایی وجود داشتند اما امروزه جنگ های هوایی با پیشرفت روزافزون فن آوری توسعه یافته اند. نبردهای هوایی با هدف انجام عملیات های تهاجمی و دفاعی با هدف دستیابی به برتری های نظامی مورد استفاده قرار می گیرد.[1]

جنگ هوایی به جنگ با تکیه بر استفاده از هواپیماهای نظامی و دیگر ماشین های پرنده اشاره دارد، با این وجود با پیشرفت های تکنولوژی جنگ هوایی نیز توسعه یافته است،هدف مورد تهاجم در جنگ هوایی ممکن است هر دو جهت نظامی و اموال غیر نظامی باشد.

ویرانی  جنگ هوایی نسبت به هر جنگ دیگر بالاتر است که اصولا منجر به پیامدهای زیر است که عبارت اند از:

1) باعث آسیب اضافی و یا درد و رنج غیرضروری به بشر می شود باعث آسیب گسترده، طولانی مدت و شدید به محیط زیست است.

2)باعث آسیب رساندن به مردم با استفاده از aphyxia سمی یا سایر گازهای باکترولوژیک می شود. اگر چه هیچ مجموعه قانونی وجود ندارد که به جنگ هوایی اختصاص داده شود. اما برای جنگ  قوانین بین المللی ازسوی  طرفین معاهدات و کنوانسیونهای مختلف تدوین شده است، از جمله قوانین لاهه و پروتکل اول الحاقی به کنوانسیون ژنو که شامل محدودیت های مربوط به ممنوعیت ها و دستورالعمل هایی برای مبارزه با جنگ هوایی است.

براساس دکترین هوا و فضا جنگ هوایی مجموعه ای از یورش ها و حملات ناگهانی هوایی با ماهیت یکسان است که همزمان و بدنبال یک هدف مشترک انجام می شود به عبارت دیگر جنگی از این نوع دست یابی به یک هدف را در جایی دنبال می کند که شامل دو یا بیش از دو هواپیما است که در هر دامنه ای از عملیات درگیر می شوند و به اعمال جنگی میپردازند، که از جمله آن می توان به حملات، شناسایی، حمل و نقل و ماموریت ها ویژه هوایی اشاره کرد بنابراین می توان گفت هنگامی که یک جنگ هوایی به عنوان عملی خصمانه تعریف می شود دلیل این است که در واقع عملی را انجام می دهد یا قصد انجام عملی را دارد که دارای یک مشخصه واحد است یعنی خشونت.

در این مفهوم خشونت را باید عملی در نظر گرفت که بدون موافقت گروه متأثر یا کشور مخاطب انجام می شود بنابراین تجاور، به حقوق یا جایگاه دیگر جوامع یا ملت ها محصور می گرد. شفاف سازی از این نکته اهمیت دارد چرا که در غیر این صورت جنگ هوایی خصمانه تنها مأموریت های مربوط به حملات هوایی را در برمی گرفت در حالی که مواردی که به حوزه حمل و نقل یا عملیات شناسایی و مأموریت های ویژه مربوط می شدند و همچنین جنگ افزار الکترونیک نبرد هوایی و غیره را شامل نمی شود در حالی که این موارد را نیز به عنوان کنش خصمانه دسته بندی می کنیم.[2]

در مفهومی دقیق نبرد هوایی مجموع عملیات نظامی و خصمانه ای است که از سوی کشوری به وسیله انواع هواناوها (بالن ها انواع هواپیماها و هلیکوپترها و غیره) علیه کشور خصم هدایت و راهبری می شود. جنگ هوایی شامل کلیه عملیات دیده بان شناسایی، اطلاعاتی، ایجاد رعب و وحشت، مانند شکستن دیوار صوتی قلمرو هوایی دشمن، بمباران هوایی، پرتاب انواع موشک های هوا به هوا، هوا به زمین، فرو ریختن انواع گلوله ها، مواد، گازها، مایعات زیانبار ممنوعه در قلمرو دشمن است، اعم از اینکه این امر موجب تضعیف یا انهدام دشمن بشود یا نشود.[3]

برخی از صاحب نظران حقوق جنگ برای شناخت بهتر نبرد هوایی آن را به نبردهای هوایی افقی و عمودی تقسیم نموده اند[4] نبرد هوایی افقی به مجموعه عملیاتی که در قلمرو هوایی یا آسمان کشورهای متخاصم میان هوا ناوهای آنها رخ دهد گفته می شود و جنگ هوا به زمین یعنی جنگ از قلمرو هوایی کشور متخاصم به قلمر وزیرین آن (اعم از زمینی و دریایی) که به آن جنگ عمودی می گویند.

عرصه نبردهای هوایی

عرصه نبرد مکانی است که عملیات نظامی در آن حوزه واقع می شود برخی از علما انگلیسی حقوق بین الملل بین منطقه جنگ و جبهه جنگ تفاوت قائل شدند.

الف)منقطه جنگ و جبهه جنگ در جنگ های هوایی

1)منطقه جنگی

شامل قلمرو کشورهای متخاصم است هر چند مخاصمات اصولاً در تمامی قلمرو کشورهای متخاصم جریان می یابد. اما ممکن است برخی نقاط کشور خصم بر حسب تصمیم یک جانبه یکی از طرفین،از مخاصمات بدور ماند.[1]

به طور مثال در جریان جنگ ایتالیا و ترکیه در سالهای 1912-1911 دولت ایتالیا به هیچ بخشی از سرزمین های تحت حاکمیت ترکیه چه ترکیه اروپا و چه ترکیه آسیا به غیر از جزایر دریای اژه که آنها را اشغال کرد حمله ننمود و همچنین حاکمیت مصر و کرت را محترم شمرد.[2]

برخی از سرزمین ها ممکن است طبق مقررات قرارداد صریحی که ناشی از استقرار نظام بی طرفی باشد از منطقه جنگی به دور مانند از جمله دهانه رود دانوب، کانالهای سوئز و پاناما، تنگه ماژلان، جزایر آلاند شهرهای طنجه و دانتزیگ[3]

2)جبهه جنگ:

در عصر حاضر منطقه موثر نبرد از فضای سرزمین متخاصمین همیشه فراتر رفته است و به دفعات اتفاق افتاده است که درگیری ها در فضای سرزمین کشورهای بی طرف واقع شده است برای مثال جنگ روسیه و ژاپن در سالهای 1905-1904 کاملاً در سرزمین منجوری (که از نظر حقوقی در سرزمین چین) و کره جریان داشت.[4]

در 20 ژوئن 1945 دادگاه استیناف شهر مون پلیه فرانسه در رای خود چنین اظهار نظر کرد «برای تسلیحات هوایی، بعید است بتوان ناحیه نبرد را به این یا آن منطقه سرزمینی محدود کرد، زیرا ناحیه نبرد سراسر پهنه آسمان را در برمی گیرد».[5]

ب)مناطق داخل و خارج از جبهه جنگ در جنگ های هوایی

با این حال و با توجه به مطالب فوق می توان عرصه مخاصمات در جنگ هوایی را نیز مانند جنگ زمینی و دریایی به دو منطقه داخل و خارج از جبهه جنگ تفکیک نمود بین عرصه جنگ هوایی افقی و جنگ هوایی عمودی تفاوت قائل شد.

1)مناطق داخل در جبهه جنگ: با توجه به تعاریفی که از جنگ هوایی ارائه شد برای تعیین عرصه جنگ هوایی باید بین جنگ هوایی افقی و عمودی تفکیک قایل شد عرصه مخاصمات در جنگ هوایی افقی، پهنای آسمان است و هدف، انهدام هواناوهای دشمن،بنابراین در این رابطه هیچگونه محدودیتی برای کشورهای متخاصم وجود ندارد از این رو است که به محض آغاز مخاصمه، ترافیک هوایی غیرنظامی کشورها بر فراز قلمرو زمینی و آبهای سرزمینی متخاصمان قطع می شود زیرا در غیر این صورت هواناوهای غیرنظامی نیز ممکن است هدف حملات هوایی قرار گیرند.

عرصه مخاصمات در جنگ هوایی عمودی کاملاً متفاوت است و علیرغم پذیرش چنین جنگی طبق مقررات لاهه (1907) پس از جنگ جهانی اول بیهوده سعی گردیده تا این نوع جنگ را ممنوع سازند مناطق داخل در عرصه جنگ هوایی عمودی را می توان محدود به هدف های نظامی کرد.[6]

برای درک بهتر عرصه نبردهای هوایی به بررسی هدف نظامی می پردازیم در تعریف هدف نظامی آمده است: هدف های نظامی هدف هایی است که تخریب و انهدام کامل یا قسمتی از آنها یک برتری نظامی مشخص را تشکیل می دهد و ماهیتاً متضمن یک نفع نظامی است. بمباران چنین هدف هایی از دید حقوق بین الملل کاملاً مشروع و قانونی است.

بند 3 ماده 42 پروتکل اول الحاقی اهداف نظامی را نیروهای مسلح و یگان های خط حمله معرفی می کند.[7]

در خصوص نیروهای هوایی که تحت اضطرار با چتر نجات فرود می آیند و در مورد اینکه در چه شرایطی باید بر روی اعضای یک هواپیما آتش گشود اختلاف وجود دارد شکی نیست که یگانهای چترباز و واحدهای جنگی هوابرد اهداف نظامی قانونی به شمار می آیند. به دلیل اینکه فرود آمدن با چتر از هواپیما مشخصه یک عملیات متجاوزانه است (یک حمله) لذا حتی اگر آنها در حال چتربازی مشاهده شدند به عنوان اهداف نظامی مشروع می توانند مورد حمله قرار گیرند.[8] اما از سوی گزارشگر کنفرانس دیپلماتیک یک استثنا هم مطرح شده است که در هنگام شلیک به هواپیما به طور مثال در مورد شرایط اضطراری خارج از حوزه هدف حمله حتی یگان های هوابرد هم نباید نظامی تلقی شوند.[9]

اما این استثنا درعمل هیچ نمودی پیدا نکرده است. یگان هوایی طرف مخالف معمولاً هنگامی که در حال فرود با چتر و شرایط اضطراری اند قابل شناسایی نیستند. فرض خواهد شد که یگان های چترباز در حال انجام یک عملیات هوایی هستند همین طور یگانهای هوابرد هدف نظامی تلقی می شوند مگر اینکه آشکار شود آنها با جنگ مخالفند خواه به دلیل علائمی شناسایی شوند که بر اساس آنها قصد نظامی ندارند یا قصد تسلیم شدن دارند. (که می توان آنها را تحت حمایت  پروتکل الحاقی آن قراردارد).[10]

خلاف این موضوع در مورد افراد یک هواپیما در وضعیت اضطراری مطابق بند اول و دوم ماده42 پروتکل الحاقی اول اعمال می شود. تا مدتها روشن نبود که آیا چتربازهای حاضر در وضعیت اضطراری باید هدف نظامی تلقی شوند یا خیر بند اول ماده 42 هم اکنون مساله را با این که فرود از یک هواپیما در وضعیت اضطراری اقدام نظامی افراد آن تلقی نشده و نمی توانند مورد حمله قرار گیرند حل کرده است.[11]

فرض می شود این افراد با فرود آمدن مخالف جنگ هستند و هیچ قصد نظامی ندارند. طرف مخالف باید به آنها فرصت تسلیم شدن بدهد دولت وقتی می تواند به عنوان یک هدف نظامی به آنها حمله کند که قصد اقدام نظامی آنها و یا قصد ادامه دادن نبرد آشکار شود.[12]

با این حال تعریف مرز میان اهداف نظامی و غیرنظامی همچنان دشوار است در بند دوم ماده 52 در فصل اول الحاقی جامعه بین المللی تلاش کرده تا توضیح دهد چطور بین این دسته ها تفکیک صورت گیرد.[13]

هدف های نظامی بدون قید حصر عبارتند از حمله و بمباران نیروهای نظامی، استحکامات، تأسیسات، آمادگاههای ارتش، کارخانه های نظامی، خطوط مواصلاتی یا حمل و نقل در جهت استفاده نظامی. [14]

هدف های نظامی دامنه بسیار گسترده ای دارند، زیرا متضمن بمباران شهرها و اماکنی که در مجاورت بسیار نزدیک عملیات نیروهای زمینی قرار دارند و همچنین بمباران شهرها و اماکنی که جهت مجتمع های نظامی هم مورد بهره برداری قرار می گیرند، است. به علاوه شهرهای مقاوم یعنی شهرهایی که آمادگی کامل جهت پدافند هوایی دارند جز هدف های نظامی محسوب می شوند. تفکیک شهرها از حیث مقاوم بودن و بلا دفاع بودن الهام گرفته از رویه قضایی دادگاههای داوری مختلط است.

یکی رای دادگاه مختلط ژرمنی – آلمانی مورخ اول دسامبر 1927 در قضیه برادران «کوتنکا»[15]و دیگری رای همان دادگاه در قضیه کریادولا[16] مورخ 10 مه 1930 دادگاه داوری است  در این آرا آلمان را به خاطر بمباران هوایی که منجر به مرگ اتباع یونانی (که در آن هنگام یونان بی طرف بود) و نیز نقض حقوق بین الملل و مقررات 1907 لاهه (مواد 25 و 26) در زمینه بمباران زمینی که بیانگر یک اصل کلی است و باید از راه قیاس به بمباران هوایی تعمیم داد مسئول شناخت.[17]

همانطور که بیان شد جنگ هوایی نیز علیه اهداف نظامی اتخاذ می شود  و جمعیت غیرنظامی و اموال غیرنظامیان مستثنی هستند.

2) مناطق خارج از جبهه جنگ در جنگ های هوایی:

در جنگ هوایی افقی هیچ نقطه ای خارج از جبهه جنگ به حساب نمی آید اما در جنگ هوایی عمودی نواحی خاصی، چه داخل قلمرو متخاصمان و چه خارج از آن، خارج از جبهه جنگ هوایی است:[18]

1) کشورهای بی طرف با سرزمین های بی طرف

2) شهرهای بی دفاع[19]

3) اموال و املاک خصوصی فاقد جنبه نظامی

4) افراد غیرنظامی[20]

5) ساختمان های علمی آموزشی، اماکن خیریه و بیمارستانها. این بناها باید دارای علایم مشخصه کاملاً قابل رویتی برای مهاجم باشد.[21]

6) بناهای تاریخی و هنری که واجد ارزش قابل توجهی بوده و مشخصات آنها در زمان صلح به کشورهای دیگر رسماً اعلام شده باشد.[22]

7- مکانهایی که تخریب آنها در کنار منفعت نظامی ممکن است باعث آزاد شدن نیروهای خطرناک شود. مکان حمله به سد یا آب گیرها، یا نیروگاهای برق هسته ای.[23]

رزمندگان در نبردهای هوایی

شناخت نیروهای نظامی در نبردهای هوایی و سلاح های مورد استفاده توسط این نیروها

الف)شناخت نیرو های نظامی

تشخیص و تفکیک نیروهای رزمنده و غیررزمنده دارای ریشه عرفی بسیار کهنی است، هدایت عملیات جنگی توسط رزمندگان و عوامل و ابزارهای مبارزاتی صورت می گیرد که طبق مقررات حقوق بین الملل صلاحیت کامل برای مبارزه داشته باشند چه این امر در چگونگی اداره جنگ و آثار مترتب بر آن تأثیر قابل ملاحظه ای دارد.

همان طور که ذکر آن رفت مخاصمات مسلحانه به دریایی و هوایی و زمینی تقسیم می شوند در نتیجه در هر یک از آنها وضعیت رزمنده و غیررزمنده متفاوت است در جنگ دریایی و هوایی رزمندگان عوامل و ابزارهای مبارزاتی چون کشتی ها و انواع هواناوها هستند.

در جنگ زمینی اساساً افراد حقیقی هستند البته این تفکیک مانع از آن نیست که در جنگ هوایی و زمینی افراد حقیقی نتوانند عنوان رزمنده داشته باشند یکی از مهمترین ابزارهای مورد استفاده در جنگ هوایی که امروزه توجه حقوقدانان را به خود جلب کرده است هواپیماهای بدون سرنشین است که به خاطر اهمیت آنها  به تفصیل در قسمت بعد توضیح داده خواهند شد و اکنون به بررسی سایر مسایل کاربردی خواهیم پرداخت. ابزارهای اصلی مورد استفاده در جنگ هوایی که عنوان رزمنده در این جنگ را یدک می کشد هواپیما است که لازم است به مهمترین انواع هواپیما پرداخته شود تا مشخص شود منظور از رزمنده در جنگ هوایی کدام دسته از هواپیماها هستند.

بیطرفی در جنگ هوایی

الف)مفهوم بی طرفی در جنگ های هوایی

غالباً هر کشوری به هنگامی که در مقابل یک درگیری مسلحانه قرار می گیرد باید میان شرکت یا عدم شرکت در آن درگیری، یعنی میان جنگ و بی طرفی یکی راانتخاب کند. هیچ کشوری نمی تواند در زمان حمله متخاصم باشد و حمله کند و هنگامی که به او حمله می شود مدعی بی طرفی شود.[1]

بیطرفی در درگیری های مسلحانه ناشی از اراده یک کشور است که از حضور در جنگ امتناع می کند در این صورت کشور بی طرف و سایر کشورهای متخاصم در روابط خود تابع قواعد و مقرراتی به نام حقوق بی طرفی هستند.

با توجه به اینکه حقوق جنگ حاکم به مناسبات میان کشورهای درگیر و متخاصم است نمی توان حقوق بی طرفی را بخشی از حقوق جنگ دانست چرا که حقوق بی طرفی حاکم به مناسبات کشورهای بی طرف و کشورهای متخاصم است.

اما با این وجود از آنجایی که جنگ حقوق و تکالیفی برای کشورهایی که در آن دخالت ندارند نیز در پی دارد بنابراین حقوق بیطرفی در ضمن جدا بودن از حقوق جنگ، نمی تواند چندان مستقل و بی ارتباط با آن باشد زیرا مقررات مذکور در هر حال متاثر از حالت جنگ است [2]و با توجه به اینکه در واقع هدف هر دو مشترک بوده و آن محدود کردن صدمات و لطمات ناشی از درگیری های مسلحانه است [3]

و اساساً هم یکی از هدف های حقوق جنگ محدود کردن مخاصمه به طرف های درگیر و جلوگیری از گسترش آن به دول بیطرف است.[4]

عقیده بنیادینی که مبنای مفهوم بی طرفی است این است که کشورهای بیطرف ثالث شناخته می شوند زیست چنین کشورهایی نباید از حالت جنگ متأثر شود. در نتیجه کشورهای متخاصم نباید آنها را در نبرد دخالت دهند و بایستی مصونیت مطلق آنها را رعایت کنند. تکلیف متخاصمان، احترام به تمامیت ارضی و آزادی رفت و آمد کشورهای بی طرف است و در مقابل تکلیف کشورهای بی طرف خودداری از هر گونه دخالت من غیر حق در نبرد و نیز دادوستد با متخاصمان می باشد این دو اصل محور قرارداد بی طرفی است.[5]

با این حال، طبق مقررات حقوق بین المللی – بیطرفی صرفاً بر کنار ماندن از مخاصمه و نظاره کردن بر آن نیست، بلکه با متخاصمان در صلح زیستن را نیز ایجاب می کند.[6]

جهت مشاهده نمونه های دیگر از ادبیات ، پیشینه تحقیق و مبانی نظری پایان نامه های حقوق کلیک کنید.

  نمونه ای از فهرست منابع و مآخذ

• 1-بهزادی،حمید،قدرتهای بزرگ وصلح بین المللی،تهران،دانشگاه شهیدبهشتی،1355
• 2-حقوق بین الملل ناظر بر نحوه هدایت مخاصمات مجموعه کنوانسیون های  لاهه و برخی اسناد بین المللی دیگر، دبیرخانه کمیته ملی حقوق بشر دوستانه، مترجم مهرداد رضایان ،سرسم
• 3-رمضانی قوام آبادی،محمدحسین،نقش کمیته صلیب سرخ درتدوین اجرای حقوق مخاصمات مسلحانه غیربین المللی ،خرسندی،چاپ اول،تهران ،1385
• 4-روسوشارل، حقوق مخاصمات مسلحانه، ترجمه منجنی، علی، دفتر خدمات حقوق بین الملل ، چاپ اول ،جلد اول ،تهران، ، 1369
• 5- رعایت حقوق بشر دوستانه بین المللی ،جلد اول، کمیته ملی حقوق بشر دوستانه،تهران،سرسم ،چاپ دوم،1390
• 6-ساعد،نادر،حقوق بشردوستانه وسلاحهای هستهای،چاپ اول،جلداول،1389
• 7-ساعد،نادر،حقوق بین الملل ونظام عدم گسترش سلاح های هسته ای،شهردانش،چاپ اول،تهران،1384
• 8- سیاه رستمی،هاجر،حسین نژاد،کتایون،افچنگی،محسن،حقوق بین الملل بشردوستانه ناظر بر حمایت از افراد در درگیری های مسلحانه(مجموعه اسناد ژنو)، مؤسسه آموزش عالی علمی کاربردی برای هلال احمر ، تهران ، چاپ اول ،1389
• 9-شریفی طرازکوهی،حسین،قواعد آمره و نظم حقوقی بین المللی،موسسه چاپ انتشارات وزارت امور خارجه،چاپ اول،1375
• 10-شریفی طرازکوهی،حسین،حقوق بشردوستانه بین المللی،تهران،نشرمیزان،چاپ اول،1390
• 11- www.iribnews.ir
• 12-…
• 13-…