جایگاه اختلاف قراءات و نقش قرائت در برداشت های تفسیری مجمع البیان

پایان نامه کارشناسی ارشد در رشته علوم قرآن و حدیث در موضوع جایگاه اختلاف قراءات و نقش آن در برداشت­های تفسیری مجمع البیان که به همت دانشجوی عزیز نجمیه گراوند جمع آوری شده است.

عنوان                           صفحه

فصل اول: کلیات تحقیق.. 1

1-1- شرح مسئله. 2

2-1- ضرورت و اهمیت موضوع تحقیق. 3

3-1- اهداف تحقیق. 3

1-3-1- اهداف کلی.. 3

2-3-1- اهداف جزئی.. 3

4-1- روش تحقیق. 4

5-1- پرسش­های تحقیق. 4

6-1- پیشینه تحقیق. 4

7-1- واژه شناسی.. 6

1-7-1- تعریف لغوی قرائت .. 6

2-7-1- تعریف اصطلاحی قرائت.. 8

8-1- معرفی شیخ طبرسی.. 10

9-1- معرفی اجمالی مجمع البیان فی تفسیر القرآن. 13

فصل دوم: گذری بر تاریخچه و جایگاه قراءات در تفسیر مجمع البیان.. 15

مقدمه. 16

1-2- پیشینه اختلاف قرائت­ ها 18

2-2- جایگاه اختلاف قراءات در تفسیر مجمع البیان. 20

1-2-2- دیدگاه طبرسی درباره­ی قرّاء مشهور قرآن. 21

2-2-2- دلایل سندیت قراءات مشهور از دیدگاه طبرسی.. 25

3-2- تاریخچه کتب اختلاف قراءات.. 26

فصل سوم: بررسی دیدگاه­های ویژه­ی طبرسی درباره انواع اختلاف قرائت از بین صاحب نظران علم قرائت… 30

مقدمه. 31

1-3- دیدگاه طبرسی درباره انواع اختلاف قرائت­ ها 33

1-1-3- اختلاف در اعراب کلمات؛ که تفاوتی در صورت نوشتن و معنای آن­ها پدید نمی­آورد. 33

2-1-3- اختلاف در اعراب که باعث تغییر معنا می­گردد؛ نه صورت.. 34

3-1-3- اختلاف در حروف کلمات؛ که معنا را تغییر می­دهد ولی صورت همچنان محفوظ است.. 36

4-1-3- اختلاف حروف که باعث تغییر صورت است؛ نه معنی.. 37

5-1-3- اختلاف کلمه؛ که صورت و معنا را تغییر می­دهد. 38

6-1-3- اختلاف در جلو و عقب بودن کلمات.. 38

7-1-3- اختلاف در زیاد و کمی کلمات.. 38

2-3- بررسی­ها، ویژگی­ها و تحلیل­ها 39

1-2-3- توجه یا عدم توجه به حدیث سبعه احرف.. 39

2-2-3- اختلاف لهجه. 43

3-2-3- توجه به تغییر معنا و یا عدم توجه به آن. 46

فصل چهارم: ضوابط و معیارهای شناخت قرائت صحیح از دیدگاه طبرسی در مجمع البیان.. 48

1-4- ضابطه پذیرش قراءات.. 49

2-4- ضابطه پذیرش قراءات از دیدگاه طبرسی.. 51

1-2-4- مطابقت و سازگاری قرائت دیگر با آیات دیگر. 52

1-1-2-4- صریحاً و با ذکر آیه. 53

2-1-2-4- به طور اشاره و بدون ذکر آیه مورد نظر. 56

2-2-4- هماهنگی با قواعد ادبیات عرب.. 57

3-2-4- هماهنگی با قراءات مشهور. 65

4-2-4- هماهنگی با شعر شعرای عرب.. 68

5-2-4- مطابقت با لغت.. 71

6-2-4- استفاده از روایات.. 74

7-2-4- استفاده از چند معیار با هم. 77

فصل پنجم: نقش اختلاف قرائت ­ها در برداشت­های تفسیری مجمع البیان.. 81

طرح مساله. 82

1-5- تاثیر در حوزه آیات الاحکام. 84

1-1-5- جمع بین دو حکم مختلف (یا جمع بین دو قرائت) 84

2-1-5- ترجیح یک حکم بر سایر احکام. 88

3-1-5- رفع ابهام ظاهری.. 94

4-1-5- تفسیر و توضیح احکام. 95

5-1-5- تاکید و مبالغه بیش­تر در بیان حکم. 99

2-5- تاثیر اختلاف قرائت در برداشت تفسیری طبرسی در سایر حوزه­ها 100

1-2-5- ایضاح، توضیح و تبیین بیش­تر معنای آیه. 101

2-2-5- گسترش در لفظ و معنای آیه. 104

3-2-5- تخصیص در معنای آیه یا تطبیق معانی بر مصادیق. 106

4-2-5- کاستن از مبالغه. 108

5-2-5- مردود دانستن قرائتی که فهم، تفسیر و برداشت صحیح آیات را دچار اختلال می­نماید. 110

نتیجه گیری.. 116

فهرست منابع و مآخذ.. 119

چکیده انگلیسی.. 130

 اختلاف قراءات و قرائت

تعریف اصطلاحی قرائت

در تعريف زكرياى انصارى (952 م) آمده است: «قرائت به كسر قاف و تخفيف راء از نظر قرّاء عبارت از اين است كه قرآن كريم قرائت شود؛ اعم از آن­كه قرائت به صورت تلاوت (پيوسته و پى هم) برگزار شود و يا به صورت (ادا)- يعنى از طريق فراگيرى و دريافت از مشايخ و استادان قرائت- انجام گيرد» (تهانوی فاروقی، 1963م، ج5، ص 1158).

زركشى قرائت‏ را بدين گونه معرفى كرده است: «قرائت‏ها عبارت از اختلاف مربوط به الفاظ و عبارات وحى است كه اين اختلاف در رابطه با حروف و كلمات قرآن و كيفيت آن­ها از قبيل تخفيف و تشديد و امثال آن­ها از سوى قرّاء نقل شده است» (زرکشی، 1415ق، ج1، ص38).

ابن جزرى، در تعريف قرائت گفته است: «قرائت‏ها عبارت از علم به كيفيت اداى كلمات قرآن و اختلاف اين كيفيت، اختلافى كه به ناقل و راوى آن منسوب است» ؛ يعنى اين اختلاف را به كسى كه آن را نقل و بازگو كرده است، نسبت مى‏دهند (ابن جزری، 1400ق، ص 3).

دمياطى بنّاء، قرائت‏ را به اين صورت تعريف كرده است: «قرائت، علمى است كه از رهگذر آن اتفاق نظر و يا اختلاف ناقلين كتاب خدا، در رابطه با حذف و اثبات و متحرك خواندن و ساكن كردن و فصل و وصل حروف و كلمات و امثال آن­ها از قبيل كيفيت تلفظ و ابدال و همانند آن­ها از طريق سماع و شنيدن، قابل شناسايى است» (دمیاطی، 1422ق، ص 5).

ابن جزرى و دمياطى، نقل و سماع را در تعريف قرائت‏ها مندرج ساخته‏اند و آن­ها را به عنوان شرط­هايى در قرائت بر شمردند؛ چرا كه قرائت، سنتى است كه بايد لزوماً از آن در تلاوت قرآن كريم پيروى شود (خدایی اصفهانی، 1378، ص 12).

نولدکه گوید: قرائت، عبارت است از راه و روش تلاوت، رسم و نگارش قرآن با حروف، حركات و نقطه‏ها. يا عبارت است از روش تلاوت قرآن با رسم و نگارش (به نقل از حجتى، 1372، ص 25).

عبد الهادى فضلى در معناى اصطلاحى قراءات مى‏نویسد: قرائت عبارت است از تلفظ قرآن كریم به همان صورت و كیفیتى كه رسول خدا صلّى اللّه علیه و آله و سلّم تلفظ مى‏كرد. و یا عبارت از خواندن و تلفظ قرآن كریم به همان صورت و كیفیتى است كه در حضور رسول اكرم صلّى اللّه علیه و آله و سلّم خوانده شده و آن حضرت، آن تلفظ و خواندن را تأیید كرده‏اند. خواندن قرآن كریم بر اساس لفظى كه نقل و روایت شده است؛ فرقى نمى‏كند كه تلفظ خود آن حضرت باشد و یا تلفظ و خواندن دیگران كه مورد تأیید ایشان قرار گرفته است؛ اعم از آن­كه یك یا چند نفر باشند (فضلی، بی تا، ص 81 ؛ عظیم زاده، 1380، ص92).

هم­چنین در تعریف اصطلاحی قرائت آمده است که: قرائت، همان تلاوت و خواندن قرآن كريم است. اصطلاحاً به گونه‏اى از تلاوت قرآن اطلاق مى‏شود كه از نصّ وحى الهى حكايت كند و بر حسب اجتهاد يكى از قرّاء، معروف بر پايه و اصول مضبوطى كه در علم قرائت شرط شده است، استوار باشد. البته قرآن داراى نصّ واحدى است و اختلاف قرّاء بر سر به دست آوردن آن نصّ واحد است (خدایی اصفهانی، 1378، صص 9 و 10). همان­گونه که از امام ابی جعفر(ع) روایت شده است که می­فرماید: «إِنَ‏ الْقُرْآنَ‏ وَاحِدٌ نَزَلَ‏ مِنْ عِنْدِ وَاحِدٍ وَ لَكِنَّ الِاخْتِلَافَ يَجِي‏ءُ مِنْ قِبَلِ الرُّوَاةِ ؛ قرآن يكى بيش نيست. اين اختلافات بر سر قرائت آن از جانب راويان (قاريان) صورت گرفته است» (کلینی، 1407ق، ج2، ص630).

گاهى قرائت به صورت يك لفظ و يك وجه روايت مى‏شود كه از آن به «متفق عليه بين قرّاء» تعبير مى‏گردد. و گاهى قرائت به بيش از يك وجه روايت مى‏شود كه آن را «مختلف فيه بين قرّاء» ذكر مى‏كنند. لذا، قرائت يعنى وجهى از وجوه احتمالى نص قرآن كه از قديمى‏ترين علوم اسلامى بوده و داراى منزلتى بس عظيم است؛ زيرا، اولين آموزش صحابه از علوم دين، حفظ قرآن و قرائت آن بوده است (خدایی اصفهانی، 1378، ص13).

نیز گفته شده است: اختلاف قرائت به معناى قرائت يك كلمه يا يك آيه به چند وجه است (معارف، 1383، ب، ص178).

مسأله‏اى كه بايد به آن توجه شود اين است كه اختلاف‏ قرائت‏، هرگز به معناى تحريف، افزايش و يا كاهش در قرآن نيست؛ بلكه خود نويدگر توجه عميق مسلمانان، به اين كتاب آسمانى و ثبت و ضبط رسم الخط مصاحف مى‏باشد. به علاوه، در بسيارى از موارد، اختلاف‏ قرائت‏ هيچ گونه تفاوت كتبى و معنوى به همراه ندارد. قرآن با همين واژه‏ها و تركيب‏هاى معروف و مشهور بين مسلمانان، مورد اتفاق شيعه اهل بيت پيامبر- صلى اللّه عليه و آله- و اهل سنت است (همان، ص3).

به نظر می­رسد تعریف جامعی از معنای اصطلاحی قرائت بدین گونه باشد که؛ قرائت عبارت است از طرق ادا و تلفظ کلمات و الفاظ قرآن کریم، بر طبق قرائت قاریان قرآن؛ که با اِسناد به ثبوت رسیده است.

جایگاه اختلاف قراءات در تفسیر مجمع البیان

از دیدگاه طبرسی در مجمع البیان، اختلاف قراءات از جایگاه بسیار مهم و بالایی برخوردار است؛ تا آن­جایی که مرحوم طبرسی، در تفسیر خود، به محضِ برخورد با آیه­ی دارای اختلاف قرائت، ابتدا وجود اختلاف قرائت در آن را بیان می­دارد و سپس به واسطه­ی معیارهایی، به رد یا تایید قرائت­ها و دلیل صحت ویا ردّ هر کدام می­پردازد. و در نهایت، برخی از این اختلاف قرائت­ها را در برداشت­های تفسیری خود، تأثیر داده و از آن­ها برای تفسیرِ صحیح آیات، مدد می­جوید.

نکته­ی ­دیگری که در ضمنِ مقدمه­ی تفسیر مجمع البیان، از سوی مؤلف آن؛ شیخ طبرسی، گنجانده شده است؛ درباره­ی اسامی قرّاء مشهور قرآن و راویان آن­ها در شهرهاست. که شیخ طبرسی در این­ قسمت به معرفی آنان پرداخته است؛ و علاوه بر اسامی­ای که در مقدمه ذکر شده، در متنِ تفسیر، اسامی برخی دیگر از قاریان را ذکر کرده است؛ بنابراین همین امر نیز خود دلیلی بر اهمیتِ جایگاه اختلاف قرائت­ها از  دیدگاه امین الاسلام طبرسی محسوب می­شود.

دلیل دیگری که حاکی از این است که اختلاف قرائت در تفسیر مجمع البیان، از جایگاه بسیار بالایی برخوردار است، مطالبی است که در مقدمه­ی تفسیر مجمع البیان، ذکر گردیده است، مبنی بر این­که مولف، دو دلیل را برای سندیت و انتخاب قرّاء مشهور قرآن که آن­ها را ابتداءاً معرفی نموده بود، ذکر می­نماید. و این­که به دو سبب مردم به قرائت اينان اعتماد كرده و بدان­ها اقتداء و پيروى نموده­اند.

و در نهایت، آن­چه که شیخ طبرسی در تفسیر مجمع البیان، بر آن تصریح نموده است؛ مبنی بر تقسیم­بندی انواع اختلاف قراءات، نیز می­تواند دلیلی بر لزوم و وفور توجه ایشان به بحث اختلاف قرائت­ها باشد.

در ادامه هرکدام از دلایل فوق که دال بر جایگاه بالای اختلاف قرائت در نزد طبرسی هستند، با مستندات و ارجاعات ذکر خواهد شد.

جهت مشاهده نمونه های دیگر از ادبیات پایان نامه رشته فقه و حقوق اسلامی کلیک کنید.

نمونه ای از منابع

• 29- جوان آراسته، حسین، درسنامه علوم قرآنى‏، ‏قم: بوستان كتاب قم، چاپ ششم، 1380.
• 30- حاجی اسماعیلی، محمدرضا، تحلیل دستوری برخی از واژه­های قرآنی مورد اختلاف در قراءات سبع و تاثیر آن در تفسیر قرآن، مجله صحیفه مبین، شماره 37، 1385.
•  31- حکیم باشی، حسن، طبرسی اسوه و الگوی مفسران، مجله پژوهشهای قرآنی، شماره 29 و 30، بی تا.
• 32- الحمد، غانم قدوری، ترجمه رسم الخط مصحف، ترجمه: یعقوب جعفری، قم: اسوه، چاپ اول، 1376.
• 33- حجتی، محمدباقر، پژوهشى در تاريخ قرآن‏، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامى، چاپ ششم، 1372.‏
• 34- حلبی، علی اصغر، آشنايى با علوم قرآنى، تهران: اساطیر، چاپ چهارم، 1374.
• 35- خدایی اصفهانی، اکرم، اهميت قرائت عاصم به روايت حفص‏، تهران: رایزن، چاپ اول، 1378.
• 36- خرمشاهی، بهاء الدین، قرآن شناخت، تهران: بی نا، بی تا.
• 37- ____________، قرآن پژوهی، تهران: مرکز نشر فرهنگی شرق، 1372.
• 38- الخطیب البغدادی، أبي بكر أحمد بن علي، تاریخ بغداد، بيروت/ لبنان : دار الكتاب العربي، بی چا، بی تا.
• 39- خویی، ابوالقاسم،  البيان في تفسير القرآن، موسسة احياء آثار الامام الخوئى، قم، بی چا، بی تا.
• 40- __________، بيان در علوم و مسائل كلى قرآن، تحقیق: نجمی هاشم زاده هریسی، تهران: وزارت ارشاد، چاپ اول، 1382.
• 41- الدانی، ابو عمرو عثمان بن سعيد، جامع البيان في القراءات السبع، امارات: جامعة الشارقة، چاپ اول، 1428ق/ 2007م.
• 42- الدانی، ابوعمرو عثمان بن سعید، التیسیر فی القراءات السبع، مصحح: اوتو برتزل، تهران: کتابفروشی جعفری تبریزی، چاپ دوم، 1362ش.
• …
• …