تحلیل فقهی بیمه عمر در فقه امامیه

پایان نامه تحليل فقهي بیمه عمر در فقه اماميه که با همت دانشجوی عزیز رضا میرزاخانی در 126 صفحه همراه با منابع تهیه شده است.

فصل اول: كليات… 5

1-1- ماهيت بيمه. 7

1-1-1- تاريخچه بيمه. 8

1-1-2- معناي لغوي… 10

1-1-3- معناي اصطلاحي.. 11

1-1-4- بيمه اشخاص…. 12

1-1-4-1- تاريخچه بيمه اشخاص…. 13

1-1-4-2- بیمه عمر. 14

1-1-4-2-1- تاريخچه بیمه عمر. 18

1-1-4-2-2- ارکان بیمه عمر. 18

1-1-4-2-3- انواع بیمه های عمر. 20

1-2- پيشينه تحقيق.. 26

فصل دوم: جایگاه فقهی عقد بیمه عمر. 31

2-1- نظريه توقيفي بودن عقود. 34

2-1-1- تطبيق بيمه عمر با عقود معهود فقهي بر فرض توقيفي بودن عقود. 37

2-1-1-1- بيمه عمر و ضمان.. 37

2-1-1-2- بيمه عمر و صلح.. 46

2-1-1-3- بيمه عمر و هبه. 52

2-1-1-4- بيمه عمر و جعاله. 55

2-1-1-5- بيمه عمر و مضاربه. 58

2-1-1-6- بيمه عمر و حق عمري… 63

2-2- نظريه عدم توقيفي بودن عقود. 66

2-2-1- استقلال عقد بیمه عمر بر فرض عدم توقيفي بودن عقود. 72

فصل سوم: اشکالات فقهی عقد بیمه عمر. 73

3-1- بيمه عمر و غرر 75

3-1-1- معناي لغوي… 76

3-1-2- معناي اصطلاحي.. 77

3-1-3- معامله غرري… 78

3-1-4- چه نوع غرري موجب بطلان معامله است؟. 80

3-1-5- تحليل غرر در بیمه عمر. 81

3-2- بيمه عمر و تعليق.. 84

3-2-1- معناي لغوي… 85

3-2-2- معناي اصطلاحي.. 86

3-2-3- بررسي ادله بطلان تعليق.. 87

1. اجماع. 87
2. امتناع تعليق انشاء 88
3. منافات تعليق با تنجيز. 89

3-2-4- تحليل تعليق در بيمه عمر. 90

3-3- بيمه عمر و قمار 91

3-3-1- معناي لغوي… 92

3-3-2- معناي اصطلاحي.. 93

3-3-3- ادله حرمت قمار 95

3-3-4- تحليل قمار در بيمه عمر. 97

3-4- بيمه عمر و شخصي بودن قراردادها 99

3-4-1- تعهد به نفع ثالث در فقه. 100

3-4-2- تحليل تعهد به نفع ثالث در بيمه عمر. 103

3-5- بيمه عمر و ضمان مالم يجب… 105

3-5-1- ادله بطلان ضمان مالم يجب… 106

3-5-2- نقد ادله بطلان ضمان مالم يجب… 107

3-5-3- تحليل ضمان مالم يجب در بیمه عمر. 110

3-6- بيمه عمر و ربا 111

3-6-1- معناي لغوي… 112

3-6-2- معناي اصطلاحي.. 112

3-6-3- تحليل ربا در بیمه عمر. 114

منابع و مآخذ. 119

بیمه عمر

در ميان رشته هاي متنوع بيمه، بیمه عمر به اين علت که پوشش خود را مستقيماً متوجه انسان مي کند از اهميت ويژه اي برخوردار است، زيرا منابع انساني در توسعه هر کشور نقش اساسي دارد. هر عضو جامعه با خرید بیمه عمر مي تواند سرمايه قابل ملاحظه اي را براي آينده خود و خانواده اش پس انداز کند تا در شرايط سخت زندگي، ضمن کمک به او آرامش روحي وي را نيز تأمين نمايد. تأثير مهم اقتصادي و اجتماعي بیمه عمر براي خانواده ها در بعد کلان نيز اهميت خاصي دارد زيرا اين بيمه سبب فراهم ساختن پس انداز ملي و سرمايه گذاري هاي کلان مي شود.[1]

بيش از 50 درصد حجم بيمه اي دنيا به بيمه عمر اختصاص دارد. اين رشته از بيمه يکي از ابزارهاي مهم اقتصادي شمرده مي شود و شرکت های بیمه عمر در جايگاه قطب هاي سرمايه گذاري در جهان محسوب مي شوند.[2] اهميت بیمه عمر در ميان انواع رشته هاي به اين علت است که با استفاده از ذخاير فني شکل گرفته از بيمه هاي عمر مي توان در بخش هاي عمومي يا خصوصي سرمايه گذاري کرد، که به افزايش توليد منجر خواهد شد و با گسترش بیمه عمر به دليل افزايش فعاليت هاي توليدي، اشتغال افزايش مي يابد. همچنين از طريق ايجاد امنيت براي سرمايه گذاري، باعث افزايش فعاليت هاي توليدي مي شود و منبع درآمد مالياتي نيز براي دولت محسوب مي شود.

بنابراين مي توان گفت که رشد اقتصادي از يک سو زمينه هاي گسترش بیمه های عمر را از طريق افزايش درآمد ايجاد مي کند و از ديگر سو، گسترش بيمه هاي عمر، از طريق تجهيز منابع مالي براي سرمايه گذاري، خود به رشد اقتصادي منجر مي شود.[3] به عبارت ديگر، با توجه به اين که طول مدت بیمه های عمر اغلب بيش از يک سال و حتي بيش از يک دهه است، جنبه پس اندازي در اين بيمه نقش بارزي دارد و براي مشارکت هاي عظيم اقتصادي در سطح کلان، سرمايه کلاني ايجاد مي کند و مي تواند نيروي محرک عظيمي براي اقتصاد باشد.[4]

در تعريف خيلي کلي بیمه های عمر که مهمترين شاخه بيمه هاي اشخاص مي باشد، چنين گفته شده است که بیمه عمر قراردادي است که طبق آن بیمه گر در مقابل دريافت حق بيمه مقرر، تعهد مي کند مبلغ معيني خواه يکباره به شکل سرمايه بيمه شده و خواه در مدت معين به صورت مستمري به بيمه گذار يا شخص ثالثي که از طرف بيمه گذار تعيين مي شود بپردازد. موعد انجام تعهد بيمه گر، فوت بيمه شده يا حيات او در زمان معين است.[5]

تعريف روشن تري از بیمه عمر مي گويد: « بيمه زندگي ( بیمه عمر ) قراردادي است که به موجب آن، بيمه گر در قبال قسط هايي که دريافت مي کند، متعهد مي شود مبلغي از مال را به بيمه گذار يا شخص ثالث بپردازد. مبلغ مورد بيمه، در صورت وفات شخص بيمه شده، به ورثه متوفي، و در صورت زنده بودن بيمه شده، پس از انقضاي مدت تعيين شده به خود بيمه شده پرداخت مي شود. پرداخت مبلغ بيمه اي حسب توافق طرفين، يک جا به طلبکار بيمه اي يا به صورت اقساط منظم در طول حيات طلبکار ادا مي شود.[6]

اين تعريف نيز، بيان کاملي از بیمه عمر نيست، زيرا ممکن است بيمه گذار، ورثه خود را به عنوان ذي نفع قرارداد بيمه در نظر گرفته باشد و يا حتي ذي نفع در قرارداد بيمه مشخص نشده باشد که در اين صورت، سرمايه بيمه به وارث بيمه گذار پرداخت مي شود. بر اين اساس، بيمه عمر عبارت از قراردادي است که به موجب آن، بيمه گر در مقابل دريافت حق بيمه مقرر تعهد مي کند که مبلغي را خواه يکباره به شکل سرمايه بيمه شده و خواه در مدت معين به شکل مستمري به بيمه گذار يا شخص ثالث که از طرف بيمه گذار ( بيمه شده ) تعيين مي شود و يا به وارث بيمه شده بپردازد. موعد ايفاي تعهد بيمه گر ممکن است فوت بيمه شده و يا حيات او در زمان معين باشد.[7]

بیمه عمر به طور کلي يک عمل فردي پيش بينانه است. اغلب آن را يک قرارداد تأمين آتيه نيز مي گويند. رسالت و هدف بيمه عمر پاسخگويي به دل مشغولي هاي گوناگوني است که در اين جا ما به چند نمونه از آن ها اشاره مي کنيم. نخست اين که بيمه عمر براي حفظ و استواري موقعيت و شرايط زيستي و معاشي يک خانواده در صورت از دست دادن نان آور خود مي تواند مفيد باشد ( مانند بيمه عمر به شرط فوت پدر يا مادر به نفع فرزندانشان ) همچنين مي توان از بیمه عمر براي تأمين معاش و آينده فرزند معلول و ناتواني که از دست رفتن پدر و مادرش او را در شرايط دشواري قرار مي دهد، استفاده کرد ( مانند بيمه عمر مستمري در صورت فوت پدر يا مادر يا هر دو به سود فرزند معول ) بیمه عمر مي تواند وسيله رفع نارسايي هاي حقوق ورثه، به ويژه به نفع همسر بازمانده، باشد (مانند بيمه عمر به شرط فوت شوهر به سود همسر).[8]

چنانچه منظور بيمه گذار از انعقاد قرارداد بیمه عمر، تأمين سرمايه اي براي خانواده يا شخص ثالث در صورت فوت بيمه شده باشد، عمليات بيمه گر صرفاً بيمه اي خواهد بود، زيرا خطر موضوع بيمه تابع قانون احتمالات و اعداد بزرگ است. در صورتي که بيمه گذار به تأمين سرمايه يا مستمري براي دوران پيري و بازنشستگي خود تمايل داشته باشد، عمليات بيشتر جنبه پس اندازي دارد.[9] در بيمه عمر، بر اساس اصول رياضي، پيشاپيش وجوه ذخيره اي انباشته مي شود تا در آينده از محل آن پرداخت هايي صورت گيرد. اين پرداخت ها بر اساس پيش بيني محتاطانه جدول نرخ مرگ و مير انجام مي گيرد و خطرهاي فردي در انواع بيمه نامه ها در چارچوب يک انتخاب دقيق پذيرفته مي شود.[10]

خطر موضوع بیمه عمر در بيمه نامه هاي عمر، زندگي انسان ها است که تحت پوشش قرار مي گيرد، مشروط بر اين که قرارداد منعقد شده داراي شرايط قانوني مورد لزوم براي اعتبار يک قرارداد بوده باشد. خطر هاي تحت پوشش در بيمه نامه هاي عمر عبارتند از:

1- مرگ

ممکن است مرگ ناشي از عوامل گوناگوني باشد مانند، مرگ ناشي از حوادث، ناخوشي يا مرض، عادات مضر مانند اعتياد بيمه شده به مشروبات الکلي و مواد مخدر، يا خطر هاي ناشي از سست بودن مباني فکري، اخلاقي و مذهبي، مانند انديشه خودکشي در بعضي انسان ها.

2- از کار افتادگي

از کار افتادگي ناشي از بيماري، مرض يا حادثه که معمولاً از سوي بيمه شده پرداخت حق بيمه را با مشکلات متعدد مواجه مي سازد.

3- شرط حيات و زنده بودن

اگر چه ظاهرا ً اين امر جزء خطر هاي مورد بيمه نيست، اما در قيد حيات بودن تا يک تاريخ معين که همان سر رسيد بيمه نامه است، باعث مي گردد تا سرمايه بيمه قابل پرداخت باشد.

با توجه به خطر هاي موضوع بيمه و اين که در بیمه نامه های عمر، شرکت هاي بيمه با پرداخت سرمايه هاي بیمه عمر از محل وجوه و ذخاير جمع آوري شده مواجه هستند، لذا بايد به اصول بيمه گري و نحوه انتخاب خطر در بيمه هاي اشخاص ، توجه دقيق و خاصي مبذول گردد.[11] شايان ذکر است که مقصود از خطر در اصطلاحات بيمه اي ، هر فرد يا شيء يا مسئوليتي است که بيمه مي شود .[12]

استثنائات بیمه عمر عبارت است از خطر جنگ و سعي در خودکشي؛ در صورتي که بيمه شده در نتيجه عمليات تعرضي و تدافعي يا هر نوع حادثه ديگري که جنبه نظامي در مقابل نيروي مهاجم داشته باشد فوت نمايد، بيمه گر فقط ذخيره رياضي بيمه نامه را تا روز حادثه پرداخت خواهد کرد. همچنين در صورتي که بيمه شده بر اثر خودکشي يا سعي در خودکشي در طول مدت دو سال از تاريخ شروع قرارداد بيمه يا از تاريخ برقراري مجدد فوت نمايد، فقط ذخيره رياضي بيمه نامه پرداخت مي شود، مگر اينکه ورثه قانوني بيمه شده با دلايل کافي ثابت نمايند که خودکشي غير ارادي بوده است و چنانچه دو سال از مدت بيمه يا از تاريخ برقراري مجدد گذشته باشد، تمام سرمايه بيمه پرداخت مي شود.[13]

(پاورقی)

[1]. سعيد صحت و دياکو نصرالله زاده، « بررسي تطبيقي بيمه هاي عمر در کشورهاي منتخب »، نشريه تازه هاي جهان بيمه، شماره 117 و 118 ، ص25

[2]. محمد مهدي عسگري و حميد رضا اسماعيلي گيوي، پيشين، ص 64

[3]. فيروزه عزيزي و فاطمه پاسبان، « رابطه بين بيمه زندگي و رشد اقتصادي کشور »، نشريه صنعت بيمه، شماره 47، ص 71

[4]. علي اصغر شيدايي راد، « موانع ساختاري توسعه بيمه هاي عمر در کشور »، نشريه صنعت بيمه، شماره 56، ص 3

[5]. توفيق عرفاني، پيشين، ص 22

[6]. احمد جماليزاده، پيشين، ص131

[7]. مسعود زنگنه، « ماهيت و آثار حقوقي قرارداد بيمه عمر »، نشريه صنعت بيمه، شماره 58، سال پانزدهم، ص 87

[8]. ژان لوک اوبر، پيشين، ص 18

[9]. آيت کريمي، پيشين، ص 417

[10]. علي اعظم محمد بيگي، « سرمايه گذاري در بيمه عمر: سرمايه گذاري مناسب براي تشکيل و حفظ دارايي هاي منقول »، نشريه صنعت بيمه، شماره 46، ص 55

[11]. هادي دستباز، پيشين، ص 10 و 31

[12]  . همان ، ج 2 ، ص 59

[13]. علي صباغيان و فاطمه فيروزي، « بررسي ابعاد حقوقي بيمه هاي زندگي »، نشريه بصيرت، شماره 35، سال دوازدهم، ص 172

ارکان بیمه عمر

الف- بيمه گذار: کسي است که با شرکت بيمه قرارداد مي بندد و با تکميل و امضاي تقاضاي بيمه نامه، خود را بيمه مي کند. بيمه گذار بايد نسبت به عمر بيمه شده، نفع بيمه اي داشته باشد. غالباً بيمه گذار و بيمه شده در بيمه عمر، يکي است.

ب- بيمه گر: کسي است که تعهد مي کند در صورت وقوع مرگ بيمه شده، در زمان معين و يا در صورت حيات بيمه شده، در انقضاي مدت بيمه ( بر حسب اختلاف بيمه هاي عمر ) مبلغ معيني را بپردازد.

ج- بيمه شده: کسي است که زندگي يا مرگ او موضوع و مورد بيمه است و پرداخت سرمايه بيمه اي از سوي شرکت بيمه، بر مرگ يا زنده بودن او بعد از انقضاي زمان ( حسب مورد بيمه که بيمه عمر باشد يا بيمه به شرط حيات ) متوقف است.

د- قسط بيمه اي: ميزان پاداش و حقي است که در مقابل تعهدات بيمه گر، مبني بر پرداخت ضايعات ناشي از حادثه مورد بيمه يا مبلغ معيني طبق توافق، به بيمه گران تعلق مي گيرد. قسط بيمه اي را بيمه گذار مي پردازد.

ه‍مبلغ بيمه اي: همان سرمايه بيمه گذار است که معمولاً با سود اضافي از سوي بيمه گر به بيمه گذار يا مستفيد از بيمه پرداخت مي شود.[1]

ي- استفاده کننده: شخصي است که بيمه گر مي بايد سرمايه مورد تعهد را در صورت وقوع خطر موضوع بيمه ( فوت يا حيات بيمه شده ) به او بپردازد. استفاده کننده از بيمه ممکن است خود بيمه گذار باشد ( مانند اين که شوهري يک بيمه نامه عمر به شرط فوت همسرش به نفع خود منعقد سازد ) و همچنين استفاده کننده ممکن است شخص بيمه شده باشد ( مانند شخصي که يک بيمه نامه عمر به شرط حيات به سود خود منعقد نمايد ) يا ممکن است شخص سومي باشد ( مانند مادري که بيمه نامه عمر به شرط فوت به نفع فرزندان خود منعقد کند )[2]

در برخي از اقسام بیمه عمر، بيمه گذار و بيمه شده و مستفيد از منافع بيمه، يک شخص است؛ مانند بيمه به شرط حيات در مدت زمان مشخص؛ مثلاً فردي در بیمه عمر زماني، به مدت ده سال قرارداد مي بندد. اگر پس از ده سال زنده بماند، پس از انقضاي زمان بيمه، مبلغ مشخصي را از شرکت بيمه دريافت مي کند و او بعد از انقضاي زمان، زنده مي ماند. بيمه گذار در اين فرض خود را بيمه نموده است و حق استفاده از مبلغ بيمه اي را براي خود قائل شده است.

در برخي اقسام بیمه عمر، بيمه گذار و بيمه شده يکي است، اما مستفيد از بيمه، فرد ديگري است؛ مانند بيمه عمري که در صورت فوت بيمه شده، که همان بيمه گذار است، ورثه او مبلغ بيمه اي را دريافت مي دارند؛ چون بيمه گذار، که همان بيمه شده در اين فرض است، فوت کرده است. بنابراين بازماندگان او از سرمايه و مبلغ بيمه اي استفاده مي کنند.

گاهي بيمه گذار و مستفيد از بيمه يکي است، اما بيمه شده، فرد ديگري است؛ مانند اين که کسي زندگي ديگري را بيمه کند که چنان چه در زمان معيني، مثلاً در طول پنج سال بعد از قرارداد بيمه، بميرد، بيمه گذار حق استفاده از مبلغ و سرمايه بيمه اي را داشته باشد.

تعيين استفاده کننده از مزاياي بيمه يکي از جنبه هاي مهم بيمه عمر است. با انعقاد قرارداد، بيمه گذار بر حسب مورد، يا مزيتي را به شخص يا اشخاصي که براي او عزيز هستند عرضه مي دارد که خود نوعي بخشش غير مستقيم است، و يا بدهکاري خود را به شخص ثالثي مورد تضمين قرار مي دهد.

در حالت نخست، اختصاص مزاياي بيمه به اشخاص ثالث به طور مجاني و رايگان صورت مي گيرد و در حالت دوم اختصاص مزايا جنبه معوض به خود مي گيرد. در هر صورت منطق امور، بيمه گذار را وادار به تعيين استفاده کننده مي نمايد اما بايد دانست که تعيين استفاده کننده به هيچ وجه شرط صحت و اعتبار مؤثر بودن قرارداد بيمه نيست.[3]

 انواع بیمه های عمر

بیمه عمر انواع مختلفي دارد که مهمترين و متداولترين آن ها عبارت اند از بيمه عمر به شرط وفات، بیمه عمر به شرط حيات و بیمه عمر مختلط.[4]

1. بیمه عمر به شرط وفات: در اين نوع بيمه که برعکس بيمه به شرط حيات مي باشد بيمه گر، تعهد مي نمايد که هرگاه بيمه گذار در طول مدت قرارداد فوت نمايد مبلغي را به ورثه يا شخص ثالث تعيين شده در قرارداد بپردازد و اگر بيمه گذار در طول مدت قرارداد زنده ماند، هيچگونه وجهي به او و يا شخص ثالث داده نمي شود.

فورمول بیمه عمر تأمين خطر فوت به منظور رويارويي با تشويش خاطر نسبت به آينده تهيه شده و داراي چهار نوع اصلي به شرح زير است:

الف- بیمه تمام عمر:

بر پايه اين قرارداد بيمه گر متعهد مي شود که در صورت فوت بيمه شده در هر زمان ، سرمايه بيمه مذکور در قرارداد را به استفاده کننده بپردازد. در برابر اين تعهد بيمه گر، عاقد قرارداد يا بيمه گذار نيز متعهد پرداخت حق بيمه ها مي باشد. اين پرداخت اشکال گوناگوني دارد. گاهي به صورت يکجا به هنگام بستن قرارداد و گاهي به صورت پرداخت اقساطي مي باشد. در حالت دوم نيز به دو ترتيب عمل مي شود يا بيمه گذار متعهد پرداخت حق بيمه ها در تمام مدت بيمه نامه ( تا زمان فوت بيمه شده ) مي گردد و يا آن که متعهد مي شود که اقساط حق بيمه را تا پايان مدت تعيين شده در قراداد بپردازد.

اين گونه قرارداد بیمه عمر همانندي زيادي با قرارداد بيمه عمر از نوع پس اندازي دارد و در برگيرنده اندوخته رياضي مي باشد. اين بدان معنا است که براي بيمه گر مسلم است که بايد به تعهد خود در مورد پرداخت سرمايه بيمه عمل کند. تنها چيزي که جنبه احتمالي دارد تاريخ پرداخت يا تاريخ انجام تعهد بيمه گر است. اين گونه بیمه عمر به طور نسبي پر خرج است.

ب- بیمه تمام عمر با شرط فوت بعد از مدت معين

اين نوع بیمه عمر بر پايه همان نوع نخستين ( بيمه تمام عمر ) ترتيب يافته است با اين تفاوت که بيمه گر در صورتي به تعهد خود عمل مي کند که بيمه شده بعد از تاريخ تعيين شده در قرارداد بيمه فوت کند. فايده اين فرمول اين است که حق بيمه نازل تري را مي طلبد زيرا احتمال دارد که بيمه گر چيزي نپردازد. در واقع بيمه گر در صورت فوت بيمه شده پيش از موعد مقرر هيچ تعهدي ندارد. اين فرمول در موردي مفيد است که بيمه شده به تأمين فوري و بيدرنگ نياز ندارد.

ج- بیمه عمر زماني

گونه اي از بيمه هاي عمر است که به اندازه کافي مورد استقبال قرار گرفته و به موجب اين قرارداد، بيمه گر متعهد مي شود که در صورت فوت بيمه شده در مدت اعتبار بيمه نامه، سرمايه تعيين شده را به استفاده کنندگان بپردازد.

در مقابل اين تعهد، بيمه گذار نيز متعهد پرداخت اقساط حق بيمه در تمام مدت قرارداد يا تا زمان وقوع فوت بيمه شده در جريان اعتبار بيمه نامه مي باشد.

اقساط حق بيمه برابر قاعده کلي هم تراز و يکدست مي شود به طوري که در تمام مدت قرارداد به صورت مبلغ ثابت و معيني در مي آيد. اين کار نوعي سهولت بازرگاني است که تأثير رواني ناشي از افزايش حق بيمه ها را به علت فزوني خطر ناشي از بالا رفتن سن بيمه شده مي پوشاند.

واقعيت اين است که هر چه مدت قرارداد درازتر باشد، احتمال وقوع خطر فوت بيمه شده نيز بيشتر است. براي دوري کردن از يادآوري اين کمين کرده ابدي است که بيمه گر نوعي ميانگين حق بيمه را بر مي گزيند. بدين ترتيب که افزون پرداختي هاي مرحله آغازين قرارداد کمبود پرداخت سال هاي پاياني قرارداد بيمه را جبران مي کنند.

اين نوع بيمه فاقد اندوخته رياضي است و جنبه پس اندازي ندارد و بيمه گر تنها خطر فوت بيمه شده را مورد تأمين قرار مي دهد. بيمه گذار نيز در جهت مخالف او ريسکي را به عهده مي گيرد و آن عدم استراد حق بيمه ها در صورت عدم وقوع فوت شخص بيمه شده مي باشد.

فورمول بیمه عمر زماني داراي فايده هاي متعددي است: مبلغ نازل حق بيمه ها، دسترسي به اين نوع بيمه را براي زن و شوهرهاي جوان که نگران تأمين آينده فرزندان خود هستند را آسان مي سازد. همچنين از اين فورمول مي توان در خصوص پرداخت طلب وام دهنده اي که بستانکاري اش به علت فوت احتمالي وام گيرنده به خطر مي افتد استفاده کرد.

د- بيمه عمر خطر فوت به شرط حيات استفاده کننده:

قراردادي است که به موجب آن بيمه گر در مقابل دريافت اقساط حق بيمه متعهد مي شود که در صورت فوت بيمه شده، سرمايه بيمه معين يا مستمري را به استفاده کننده تعيين شده در صورتي که در زمان فوت بيمه شده زنده باشد به او بپردازد و در اين فورمول، هم فوت شخص بيمه شده و هم زنده ماندن استفاده کننده پس از فوت بيمه شده مورد توجه قرار مي گيرد. بنابراين انجام تعهد بيمه گر تابع فوت بيمه شده و زنده ماندن استفاده کننده بعد از اين زمان مي باشد.

مدت زمان پرداخت حق بيمه ها مي تواند تا زمان فوت زودرس استفاده کننده يا تا زمان فوت بيمه شده باشد. اين فورمول بيمه اي، گرچه چندان متداول نيست ولي خالي از فايده نمي باشد. بدين معنا که امکان معاش براي اشخاص زير تکفل شخص بيمه شده را فراهم مي کند. اين نوع بيمه را نبايد با بيمه تمام عمر يا بيمه عمر زماني که در آن ها شرط زنده ماندن پيش بيني مي شود، اشتباه کرد. در واقع در حالي که در اين فورمول، فوت زودرس شخص استفاده کننده بيمه گر را از انجام تعهد خود معاف مي کند، گنجاندن شرط زنده ماندن هرگز چنين نتيجه و پيامدي را در بر ندارد.

اين نوع بيمه هدفي جز جلوگيري از انتقال حقوق شخص استفاده کننده به ورثه اش در صورت فوت زودرس او ( پيش از فوت بيمه شده ) ندارد. در حالي که استفاده کننده بعد از فوت بيمه شده زنده باشد و پس از آن بميرد، مزاياي بيمه در صورت فوت بيمه شده يا به استفاده کننده تعيين شده بعدي تعلق مي گيرد يا وارد ارث و ماترک شخص بيمه شده مي گردد.[5]

بيمه گر در بیمه عمر خطر فوت، بروز يک حادثه احتمالي را بيمه مي کند. روي آوردن به اين نوع بيمه از سوي کساني که در زماني مشخص در معرض خطرات غير معمول قرار مي گيرند؛ مثلاً حرفه خلباني يا ملواني يا اکتشافات معدني و دريايي و يا کار در کارگاه هاي اشعه پرتوي يا تحقيقات اتمي را برگزيده اند و به اندازه زماني که در آن کار خاص اشتغال دارند، مثلاً پنج يا ده ساله و کم تر يا بيشتر، خود را بيمه مي کنند و اقساط ماهانه بيمه را در طول آن مدت مي پردازند. چنان چه مدت بيمه سپري شد و بيمه شده زنده ماند، بيمه پايان مي يابد و بيمه گر تعهد پرداخت سرمايه را ندارد و اقساط دريافت شده ي بيمه، باز پس داده نمي شود. و اگر بيمه شده بميرد، مدت بيمه تمام شده تلقي مي گردد و التزام و تعهد بيمه شده انقطاع مي يابد و وارث او از سرمايه بيمه اي بهره مند مي شود.

اين نوع بيمه فقط جنبه تأمين در مقابل حوادث ناشي از مرگ را دارد و جنبه پس انداز و ذخيره ندارد؛ زيرا پس از انقضاي مدت بيمه، اگر شخص زنده بماند، اقساط بيمه برگشت داده نمي شود.[6]

به عبارت ساده تر، مي توان گفت که بیمه عمر خطر فوت، يک پوشش بيمه اي موقت محسوب مي گردد و به همين دليل است که حق بيمه اين نوع پوشش در مقايسه با ساير انواع بيمه اي نسبتاً ارزانتر مي باشد که علت آن به جهت اين است بيمه گر در زمان پيري که معمولاً درصد مرگ و مير بالا مي رود، تعهدي نسبت به پرداخت سرمايه بيمه اي ندارد. بيمه گر در اين نوع بيمه، بروز يک حادثه احتمالي را بيمه مي نمايد و حال آن که در بيمه هاي تمام عمر، قرارداد بيمه يک خطر محتمل و قطعي را تحت پوشش قرار مي دهد.[7]

2. بیمه عمر به شرط حيات: در اين نوع بيمه، بيمه گر متعهد مي شود که پس از گذشتن مدت معيني در قرارداد، چنانچه بيمه گذار يا فردي که او در قرارداد تعيين کرده است زنده بماند، مبلغي را که در قرارداد آمده است به شخص بيمه گذار يا شخص ثالث مذکور در قرارداد، به يکباره و يا به صورت مستمري بپردازد. بديهي است که چنانچه بيمه گذار در طول مدت قرارداد بميرد چيزي به ورثه يا شخص ثالث پرداخت نمي شود.

جايگاه فقهي عقد بیمه عمر

يكي از قراردادهاي نو پيدا كه در دهه‏هاي اخير مطرح و رواج يافته ، قرارداد بيمه است. رواج اين قرارداد، فقهاء را در مقابل اين سؤال قرارداد كه آيا چنين قراردادي مي‏تواند مشروعيت و اعتبار داشته باشد يا خير؟ تلاش اوّليه فقهاء بر اين بوده كه اين قرارداد را به نحوي در يكي از عقود معين و شناخته شده بگنجانند و بر همين اساس آن را از مصاديق صلح، هبه معوّض يا ضمان دانسته‏اند. امّا غالب فقهاي معاصر، عقد بيمه را عقدي مستقل شمرده و براي اثبات مشروعيت و اعتبار آن به عمومات ادلّه استناد كرده‏اند. امام خميني (ره) مي‏نويسد: « ظاهراً، بيمه عقدي مستقل است و بدون ترديد آنچه که به عنوان بيمه رايج است، صلح و هبه وعوضه و… نمي باشد.»[1]

آنچه فقيهان و حقوقدانان در اين مجال در مورد اصل عقد بيمه بيان مي کنند، براي عقد بیمه عمر نيز صادق است و داشتن خاستگاه حقوقي در يک از عقود معهود فقهي، تأثير شاياني در اثبات يا عدم اثبات صحت شرعي و همچنين احکام حقوقي آن خواهد داشت.

با توجه به ماهيت خاص بیمه عمر، برخي از فقيهان و حقوقدانان اسلامي، بیمه عمر را عقد مستقل دانسته اند و با استناد به عمومات و ادله صحت عقود و معاملات، بر درستي عقد بیمه عمر استدلال کرده اند؛ اما برخي از ايشان يا به دليل اين که ادله صحت عقود را شامل عقود مستحدث، از جمله بیمه عمر نمي دانند و يا به دليل اين که اشکال هايي مانند غرر، جهالت و تعليق، که به عقد بیمه عمر گرفته شده، به نظرشان، قابل دفع نيست، سعي کرده اند عقد بيمه عمر را با ديگر عقود معهود فقهي مانند ضمان، صلح، هبه مشروطه و جعاله، مقايسه کرده و از راه انطباق عقد بیمه عمر با آن عقود، عقد بیمه عمر را تصحيح کنند و انگيزه اين انطباق نيز اين بوده است که اعتبار اين عقود قطعي و شروط شرعي در اين عقود سهل تر و قانون گذار در مورد اين عقود، سختگيري نکرده است.

به نظر مي رسد اين اختلاف برخي فقهاء و حقوقدانان براي تطبيق انواع بيمه با عقود معهود فقهي و مستقل دانستن عقد بيمه، ريشه در اختلاف آن ها در لزوم توقيفي و غير توقيفي بودن عقود دارد. توضيح بيشتر اين که عقود به طور کلي از مقسم ضبط و عدم ضبط شرعي و قانوني، به معين و غير معين يا با نام و بي نام تقسيم مي شود.

عقود معين، عقودي هستند که داراي نام و عنوان خاصي بوده و شرايط و خصوصيات هر کدام از آن ها در بخش خاصي از فقه و قانون بيان شده است. مانند بيع و اجاره و عقود غير معين، عقودي هستند که داراي نام و عنوان مشخصي نبوده و مقررات خاصي نيز ندارند. هر عقد صحيحي که جزء عقود معين نبوده و نام خاصي نداشته باشد، از عقود غير معين شمرده مي شود [2].

اشکالات فقهي عقد بیمه عمر

همانطور که در فصل گذشته ذکر شد، صحت هرعقد و قراردادي از نظرشرعي متوقف بر اين است که واجد شرايط عمومي قراردادها و مطابق عمومات ادله صحت عقود باشد و همچنين اموري که از لحاظ عقلايي و شرعي مانع صحت عقود به حساب مي آيند، در عقد نباشد و در غير اين صورت معامله باطل خواهد بود. حال که بیمه عمر بر مبناي نظريه عدم توقيفي بودن عقود، به عنوان عقدي مستقل مطرح شده است، بايد آن را با عمومات و شرايط صحت عقود اسلامي مقايسه نماييم و چنانچه اشکال و ايرادي از اين نظر بر آن وارد نبود، مي توانيم حکم به صحت شرعي عقد بیمه عمر کنيم.

با توجه به کليات و عمومات ادله و شرايطي که در صحت عقود مطرح است، صحت عقد بیمه عمر از سوي برخي فقيهان و حقوقدانان مورد ترديد قرار گرفته است و اشکالاتي فقهي بر آن وارد کرده اند. ما در اين فصل با بيان عمده ترين ايرادهايي که بر صحت عقد بیمه عمر متوجه است، به تحليل و بررسي آن ها مي پردازيم و سعي داريم با پاسخي فقهي و مستدل، صحت عقد بیمه عمر را از نظر شرعي اثبات نماييم.

جهت مشاهده نمونه های دیگر از ادبیات پایان نامه رشته فقه و حقوق اسلامی کلیک کنید.

نمونه ای از منابع فارسی

1. حلي، علامه حسن بن يوسف بن مطهر اسدي، إرشاد الأذهان إلي أحكام الإيمان ‏،‏ ج 1، ( قم : دفتر انتشارات اسلامي وابسته به جامعه مدرسين حوزه علميه قم، چاپ اول 1410 ه ق )
2. حلي، علامه حسن بن يوسف بن مطهر اسدي، تحرير الأحكام الشرعية علي مذهب الإمامية، ج 1، ( قم : مؤسسه آل البيت عليهم ‏1315 ق )
3. حلي، علامه حسن بن يوسف بن مطهر اسدي، ‏تذكرة الفقهاء، ج 14، ( قم : مؤسسه آل البيت عليهم السلام‏، چاپ‏اول )
4. حلي، علامه حسن بن يوسف بن مطهر اسدي، تذكرة الفقهاء، ج 2 (مؤسسه آل البيت عليهم السلام )
5. حلي، علامه حسن بن يوسف بن مطهر اسدي، قواعد الأحكام في معرفة الحلال و الحرام‏، ج‏ 2، ( قم : ‏دفتر انتشارات اسلامي وابسته به جامعه مدرسين حوزه علميه قم، چاپ اول 1413 ق‏ )
6. حلي، علامه حسن بن يوسف بن مطهر اسدي، مختلف الشيعة في أحكام الشريعة، ج 6، ( قم : دفتر انتشارات اسلامي وابسته به جامعه مدرسين حوزه علميه قم، چاپ دوم 1413 ه ق )
7. حلي، علامه حسن بن يوسف بن مطهر اسدي، منتهي المطلب في تحقيق المذهب، ‏( ‏چاپخانه حاج‏احمد آقا و محمود آقا، چاپ اول 1333 ه ق‏ )
8. حلّي، فخر المحققين، محمد بن حسن بن يوسف اسدي، إيضاح الفوائد في شرح مشكلات القواعد، ج 3، ( قم : مؤسسه اسماعيليان چاپ اول ‏1387 ه ق)
9. حلّي، محقق نجم الدين جعفر بن حسن، شرائع الإسلام في مسائل الحلال و الحرام‏، ج 2، ( قم : مؤسسه اسماعيليان، چاپ دوم 1408 ه ق )
10. خامنه اي، محمد، بيمه در حقوق اسلام، (تهران : دفتر نشر فرهنگ اسلامي، 1359 ش )
11. خميني، روح الله موسوي ، تحرير الوسيله، ج 2، ( قم : ‏مؤسسه دار العلم، چاپ اول )
12. خميني، روح الله موسوي ، توضيح المسائل، ( انتشارات ارشاد اسلامي، چاپ سوم 1365ش)
13. خميني، روح الله موسوي ، كتاب البيع ‏، ج‏ 4، ( تهران : ‏مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خميني قدس سره، بي تا )
14. …
15. …