تاریخ شهر در ایران (ساخت و تکوین شهر در ایران )

تاریخ شهر در ایران – ساخت و تکوین شهر در ایران

تاریخ شهر در ایران – ساخت و تکوین شهر در ایران

تاریخ شهر در ایران

بخش یکم: شهر و شهرنشینی در ایران…………………………………………………………………………………………..

فصل یکم: پیشینۀ ساخت و تکوین شهر در ایران…………………………………………………………………………………………………………..

1. سپیده‌دم شهرنشینی در ایران…………………………………………………………………………………………………………………………………………….
2. تجربۀ پیش آریایی ساخت شهر در تمدن عیلام……………………………………………………………………………………………….
3. هگمتانه، خاستگاه مادها در گذر از ده نشینی به شهرنشینی……………………………………………………………………

. تلاقی تمدن‌ها در شهرسازی دورۀ هخامنشیان……………………………………………………………………………………………………

5. پولیس‌ها (دولت شهرهای) یونانی در ایران…………………………………………………………………………………………………………..
6. گِرد شهرهای پارتی…………………………………………………………………………………………………………………………………………………….
7. شهر و شهرنشینی در دوره ساسانیان………………………………………………………………………………………………………………………….
8. تداوم و تحول شهر و شهرنشینی در سده‌های نخستین اسلامی…………………………………………………………

منابع

تاریخ شهر در ایران – ساخت و تکوین شهر در ایران

سپیده‌دم شهر نشینی در ایران

شکل‌گیری شهر در گسترۀ جغرافیای طبیعی و تاریخی ایران‌زمین (ایرانشهر)، متأثر از عوامل طبیعی، اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و فرهنگی گوناگونی بوده است که تنها با در نظر داشتن همۀ جوانب این عوامل می‌توان جریان شکل‌گیری شهر و برقرار شدن زندگی شهری یا شهرنشینی را از سپیده دم تا تکوین و شکوفایی آن بررسی کرد. گستردگی جغرافیایی، تنوع ساخت فضایی- کالبدی، اهداف، انگیزه‌ها و شیوه‌های بیش و کم متفاوت استقرار در مکان‌های گوناگون و ده‌ها عامل دیگر باعث شده‌اند تا سرآغاز شهرنشینی در ایران همچنان نیازمند مطالعات و کاوش‌های گسترده و دامنه‌دار باشد. این در حالی است که کمتر منطقه‌ای از جغرافیای ایران است که از یادمان‌های خاک خورده و تپه‌های چند هزار سالۀ تمدنی به عنوان خاستگاه‌های شهری، برخوردار نباشد.

به رغم آن که تاکنون باستان‌شناسان تلاش‌های بسیار کرده‌اند تا در بررسی «نخستین شهرها» مراحل گذر از «غیر شهر» به «شهر» را به شکلی همسان بیان کنند و از شهر و شهرنشینی تعریفی واحد و همه‌جانبه ارائه دهند، هنوز به اجماع عملی دست نیافته‌اند. چنان که حتی آن را دور از دسترس می‌دانند.[1]

یکی از بارزترین دلایل این مسئله تنوع جغرافیایی و چگونگی آغاز شهرنشینی در بخش‌های گوناگون است. پس از «انقلاب نوسنگی»[2] روند شهرنشینی سرعت گرفت و «ایجاد شهرها، دومین انقلاب عظیم در فرهنگ انسان» را به وجود آورد، این امر که قاعدتاً به تدریج و طی چند مرحله و هزاره به طول انجامید «یک دگرگونی فرهنگی و اجتماعی بود و لزوماً ارتباط چندانی با شیوه‌های بهره‌برداری از محیط نداشت بلکه زمینۀ این تحول را یک رشته نهادهای تازه با ابعاد بسیار گسترده و شبکۀ پیچیدۀ اجتماعی تشکیل می‌داد.

ساکنان شهر بیش‌تر درگیر کارهایی سوای تولید غذا بودند و تغذیۀ آنها متکی بر مازاد محصول غذایی تولیدکنندگان کشاورزی بود».[3] برخی بر آنند که «مسئلۀ تولید محصول مازاد بر نیازِ جامعۀ تولیدکننده» عامل اصلی و مؤثر در جریان گذر از «غیرشهر» به «شهر» بوده است و در کنار آن پیوند «معماری» و شهر را چنان مهم می‌دانند که «تعریف شهر بدون در نظر گرفتن معماری امکان‌پذیر نیست».[4] باستان‌شناسان، جامعه‌شناسان، نظریه‌پردازان اقتصادی و دیگر اندیشمندانِ حوزه‌های گوناگون علمی، تلاش‌های بسیار کرده‌اند تا مجموعه‌ای از عوامل کمی و کیفی را در طرح شکل‌گیری شهرها بیان کنند که در مجموع حول محور تحولات اقتصادی (در تولید)، فن‌آوری، ارتباطات، ساخت استحکامات شهری، افزایش جمعیت و رشد فرهنگی قرار می‌گیرند.[5]

ادامه سپیده‌دم شهرنشینی در ایران (تاریخ شهر در ایران)

برخی از باستان‌شناسان در تمیزِ بین «شهر» و «غیرشهر» (روستا)، تقسیم اجتماعی کار پیشرفته و تمرکز فعالیت‌های صنعتی و تصمیم‌گیری در یک محل واحد (ساختار حکومتی) را در نظر می‌گیرند که بیش‌تر به اوضاع اجتماعی، اقتصادی و سیاسی مربوط می‌شود[6] و ایراد آن است که ساخت شهر را از منظر شهرسازی و معماری، و رشد فرهنگی- هنری نادیده می‌گیرند. از این رو است که «غیرشهر» را شامل روستاها، مزارع و نقاطی می‌دانند که «تنها به تولید غذا می‌پرداخته‌اند» در حالی که پیرامون شهر نیز از آن جا که در حوزۀ «منطقۀ شهری» قرار می‌گیرد مشمول تعریفِ شهر خواهد بود.

بررسی آگاهی‌های ارائه شده توسط باستان‌شناسان، دست کم این نتیجه را نمایان می‌کند که تشخیص «شهر» از «غیر شهر»، سرآغاز آگاهی یافتن پیرامون تکوین و شکل‌گیری نخستین شهرها است. از آن جا که باستان‌شناسان در نگاه نخست «غیر شهر» را شامل دهکده یا روستا می‌دانند که در طی توسعه و رشد همه‌جانبۀ خود (اجتماعی، اقتصادی- تولیدی، فرهنگی، سیاسی، جغرافیایی- شهرسازی)، به مرتبۀ «شهر» نائل می‌شود، نظرها برای شناخت نخستین شهرها، بیش‌تر معطوف به دهکده‌ها، روستاها یا ده‌نشینی و روستا‌نشینی بوده است.[7]

این مسئله باعث شده است که برخی شهرهای نخستین را به دو گونه تقسیم کنند: 1. روستا- شهرها؛ 2. شهرهای تازه‌بنیاد.[8] مورد دوم که قاعدتاً بایستی بر اساس تجربه‌های کهن شهرسازی و در دوره‌های شکوفایی شهرنشینی باشد، در واقع ازاین مقوله خارج است، مگر آن که به دیدگاه‌های اسطوره‌ای دربارۀ شکل‌گیری شهرهای تازه بنیاد و توسط شاهان اسطوره‌ای استناد شود که این مسئله جدای از تأملات باستان‌‎شناختی قابل بررسی خواهد بود.

برخی بر این عقیده‌اند که برای باستان‌شناسان و جامعه‌شناسان و انسان‌شناسان، ملاک و میزان تشخیص «شهر» از «غیر شهر» واژۀ تمدن (Civilization) است. این واژه دست کم تا اواخر سدۀ هیجدهم میلادی (حدود 1772م) وارد فرهنگ لغات نشده بود و آن برگرفته از واژۀ یونانی Civitas به معنی «ساکنان شهر» بوده و از این رو پیوند ناگسستنی میان این اصطلاح جدید و معنای باستانی آن برقرار شد.[9] بنابراین مسلم آن است که دیدگاه‌های گوناگون پیرامون «منشاء شهر» و چگونگی تکوین و بالندگی آن در آغازین دورۀ شهرنشینی به خاستگاه آن (مثلاً روستا- ده) و چگونگی ارائۀ نظر و دیدگاه محققان بستگی دارد.

مسئلۀ مهم دربارۀ منشاء شهرها، محل استقرار آنهاست؛ چنان که دسترسی آسان به آب، آن هم در کرانه‌های مناطق گرم کویری، در کنار رودخانه‌ها یا کوهپایه‌ها، قرار گرفتن در مناطقی که به مصالح طبیعی دسترسی آسان داشته باشند، پیوند با راه‌های ارتباطی و رونق بخشیدن به راه‌های تجاری بعدی[10] و … دست کم عوامل بسیار بارز در مکان‌یابی نخستین شهرها به شمار می‌روند.[11]

چنان که این مکان‌یابی در بسیاری از شهرهای ایران (مانند شوش، انشان- ارجان- بهبهان، سیلک- کاشان، شهداد، رام‌شهرستان- زابل، کنارصندل- جیرفت، ورخشه- بخارا، سمرقند، حصار- دامغان، چشمه علی- ری و…) همچنان تأثیرگذار است. پیداست که شرایط آب‌وهوایی ایران اگرچه برای کوچ‌روهای نخستین امکانات مطلوبی را فراهم می‌کرد اما چهارفصل بودن، به رغم برخی مصائب طبیعی (مانند زمین‌لرزه یا تکاپوی بسیار برای به دست آوردن آب) جدای از گرمای بیش از حد یا سرمای کشنده که در ایران کمتر اتفاق نمی‌افتادند. در تبدیل «غیر شهرها» مانند روستاها به «شهرها» نقش مهمی داشته است. [12]

در پیوند با آنچه بیان شد، در بررسی پدیده شهر و شهرنشینی بایستی موقعیت جغرافیایی شهر و ساختارهای اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و سیاسی و نیز پیشینه تاریخی و حتی ادبیات جامعه‌ای که شهر از آن برآمده (چنان که در بررسی مفهوم شهر بیان خواهد شد)، در نظر گرفته شوند. از این دیدگاه پژوهشگران عرصه‌های شهر پژوهی و شهرسازی، جغرافیای شهری،[13] جامعه‌شناسی شهری، اقتصاد شهری[14] و حتی پژوهشگران عرصۀ تاریخ و باستان‌شناسی شهر را هرکدام از دیدگاهی مورد تأمل قرار داده‌اند[15]

که البته این گونه کنکاش‌ها پیشینه‌یی کهن‌تر از سده‌های کنونی دارد. چنان که ابن خلدون بر همین اساس شهر و شهرنشینی را به تحقیق گذاشت تا از ورای آن تعریفی از ماهیت شهر ارائه کند که در پیوند با موقعیت مکانی و زمانی آن باشد و میان دو گونه زندگی مبتنی بر کوچ یا عدم تحرک وجه تماییز بجوید.[16] در دیدگاه وی شهر جایی است که کشمکش‌ها و کنکاش‌های فیزیکی و فکری انسان در آن شکل می‌گیرد و در طی زمان و به مرور  متحول شده و این امر اثرات انکارناپذیری در آن برجای می‌گذارد. اما در اندیشۀ او این مسئله نیز درباره شهر مهم می‌نماید که شهر اگرچه در طی زمان به رشد و شکوفایی نائل می‌شود، اما در نهایت پس از بلوغ رو به زوال می‌نهد.[17]

با این همه باید در نظر داشت که این مسئله دربارۀ همۀ شهرها صادق نیست، چنان که بسیاری از شهرها بر شالودۀ کهن خویش و حتی با اتکاء بر عناصر کالبدی گذشته دستِ کم تا چند سدۀ اخیر که در رویارویی با صنعت رو به رشد و دربارۀ شهر با رویکرد ویرانگری قرار گرفتند، پایدار و استوار ماندند.

تاریخ شهر در ایران – ساخت و تکوین شهر در ایران

جهت مشاهده نمونه های دیگر از ادبیات و پیشینه تحقیق پایان نامه های ارشد تاریخ کلیک کنید . 

پاورقی تاریخ شهر در ایران

[1] ملک شهمیرزادی، «بررسی مفهوم شهر از دیدگاه باستان‌شناسی»، دومین کنگرۀ تاریخ معماری و شهرسازی ایران، ارگ بم (تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور، 1378)، ج1، ص 31- 40. شهمیرزادی به سمینار باستان‌شناسی لندن دربارۀ «استقرار» و «شهرنشینی» اشاره می‌کند و نتایج آن را این گونه برمی‌شمارد: 1.عدم توافق کامل دربارۀ تعریف شهر و شهرنشینی؛ 2.غیرممکن بودن شناسایی مراحل اولیه در گذار از «غیرشهر» به «شهر»؛ 3.توافق بر سر این که در جریان گذار از «غیرشهر» به «شهر»، مجموعه‌ای از کیفیت‌ها و کمیّت‌ها دخالت مؤثر داشته‌اند.

[2] گوردون چایلد در سال 1936، دوره‌ای را که در آن انسان توانست با تولید ابزارهای سنگی جریان زندگی خود را متحول کند «انقلاب نوسنگی» نامید، چنان که در آن دوره انسان یک‌جانشینی را بر حرکت دائم ترجیح داد و این مقدمه‌ای بود برای تحول بعدی: شهرنشینی یا انقلاب شهرنشینی. او پنج عامل اصلی برای شکل‌گیری انقلاب نوسنگی بیان کرد: نو بودن این دوره، تهیه و تولید ابزارهای سنگی کارآمدتر، اهلی کردن حیوانات و کشت گیاهان، استقرار در یک محل و ساخت پناهگاه با معماری ساده و تولید سفال، بدین‌سان کتابِ انسان خود را می‌سازد به طرح ایده‌ای جدید پرداخت: Gordon V. Childe, Man Makes Himself, Amenter Book, NewYork, 1936. برای آگاهی ببیش‌تر از جزئیات استنادهای گوردون چایلد، ر.ک: صادق ملک شهمیرزادی، مبانی باستان‌شناسی و هنر پیش از تاریخ ایران، بین‌النهرین و مصر (تهران: جهاد دانشگاهی و محیا، 1373)، ص 80؛ همو، «خلاصه‌ای از باستان‌شناسی پیش از تاریخ ایران»، تاریخ ایران باستان (1) (تهران: سمت، 1377)، ص 33.

[3] مجیدزاده، آغاز شهرنشینی در ایران (تهران: مرکز نشر دانشگاهی، 1368)، ص 9. مجیدزاده «کشاورزی فشرده (Intensive Agriculture) را یک پیش‌شرط مهم در ایجاد شهر و زندگی شهری» دانسته است (ص 7). وی در کتاب آغاز شهرنشینی در ایران دربارۀ نخشتین پایگاه‌های تمدنی و با تأکید بر «تولید محصولات کشاورزی مازاد بر مصرف و رشد جمعیت» تلاش کرده تا سپیده دم شهرنشینی در ایران را بررسی و شناسایی کند. وی این مسئله را پیرامون «دهکده‌های اولیه» در جنوب غربی و غرب ایران (خوزستان و کوه‌های زاگرس، انشان و کرانۀ رود کُر)، سرزمین آراتا ( Arata = بخش‌های تمدنی کرمان تا شهر سوختۀ سیستان) و در نواحی مرکزی ایران، بررسی کرده است. از نظر او کشاورزی فشرده و ازدیاد جمعیت دو عامل مؤثر در جریان گذر زندگی از «غیر شهر» به «شهر» و یا به عبارت دیگر ورود به دورۀ آغاز شهرنشینی بوده است. برای بررسی تحلیل این موضوع، ر.ک: ملک شهمیرزادی، «بررسی مفهوم شهر از دیدگاه باستان‌شناسی»، ص 35.

[4] ملک شهمیرزادی، «بررسی مفهوم شهر از دیدگاه باستان‌شناسی»، ص 38. در برابر این ایده سیدسجادی معتقد است که بدون شناخت چگونگی گذر از یک شیوۀ زندگی (روستا‌نشینی) به شیوه‌ای دیگر (شهرنشینی) نمی‌توان منشاء ایجاد شهر را مطالعه کرد: سید منصور سیدسجادی، نخستین شهرهای فلات ایران (تهران: سمت، 1384)،  ج1، ص 4.

[5] ملک شهمیرزادی ضمن بررسی عوامل کمی و کیفی که باستان‌شناسان برای آغاز شهرنشینی برشمرده‌اند، آنها را در ده مورد بیان می‌کند: 1. توسعۀ اقتصاد کشاورزی با استفاده از روش آبیاری؛ 2. ایجاد تخصص‌های مختلف در فن‌آوری؛ 3. استفاده از کشتی و گاری‌های چرخ‌دار؛ 4. تجارت راه دور؛ 5. نظامی‌گری و ایجاد بارو در اطراف استقرارها (استقرارگاه‌ها)؛ 6. ایجاد بناهای عام‌المنفعه و عمومی؛ 7. ازدیاد جمعیت؛ 8. پدید آمدن هنرهای تجسمی؛ 9. پدید آمدن تشکیلات سازمان‌یافته؛ 10. استفاده از نگارش: «بررسی مفهوم شهر از دیدگاه باستان‌شناسی»، ص 36- 37. دکتر ورجاوند در مقالۀ «شهرسازی و شهرنشینی در ایران» (ص1- 2)، بر اساس کاوش‌های انجام شده، شانزده ویژگی را دربارۀ دوران آغاز شهرنشینی در دنیای باستان و با تأکید بر ایران برمی‌شمارد که در واقع صورتی دیگر از عوامل کمی و کیفی پیش‌گفته به شمار می‌روند.

[6] این نظریه را سیدسجادی در نخستین شهرهای فلات ایران (ج1، ص 59) که در واقع واپسین پژوهش همه‌جانبه دربارۀ شکل‌گیری نخستین شهرها در ایران است، ارائه کرده و تأکید اصلی را بر تولید غذا می‌گذارد.

[7] برای نمونه، ر.ک: بحث‌های علمی مجموعۀ تاریخ ایران پژوهش دانشگاه کمبریج پیرامون «روستای باستانی»، «خانه‌های روستایی»، «دهکده‌های قلعه‌ای»، «زیستگاه روستایی» تا «زیستگاه شهری و مراکز زندگی شهری»: مردم ایران از مجموعۀ تاریخ ایران کمبریج، ترجمۀ مرتضی ثاقب‌فر (تهران: جامی، 1385)، ص 506- 520؛ سیدسجادی، نخستین شهرهای فلات ایران، ص 46- 60، 81- 98 و 109- 12؛ مجیدزاده، آغاز شهرنشینی در ایران، 7- 22 و 38- 40؛ ملک شهمیرزادی، مبانی باستان‌شناسی ایران، بین‌النهرین و مصر، ص 125- 143؛ اکنون آگاهی‌های باستان‌‎شناختی پیرامون نخستین دهکده‌ها دوره‌ای فراتر از هزاره‌های هشتم و نهم پیش از میلاد را نشان می‌دهند و پژوهش‌های شهرشناسی در برخی پایگاه‌های تمدنی مانند شهرسوختۀ زابل، تل‌های آقوس و مُهره شهداد، کنارصندل جیرفت، سیلک کاشان و… نشانۀ شهر‌نشینی را تا اوایل هزارۀ چهارم پیش از میلاد ثابت کرده است.

[8] ورجاوند، «شهرسازی و شهرنشینی در ایران»، شهرهای ایران، به کوشش محمدیوسف کیانی (تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و جهاد دانشگاهی، 1370)، ص 6.

[9] برای آگاهی بیش‌تر ر.ک: روث وایت‌هاوس، نخستین شهرها، ترجمۀ مهدی سحابی (تهران: نشر فضا، 1366)، مقدمۀ ملک شهمیرزادی، ص دو؛ برای آگاهی بیش‌تر، رک: سیدسجادی، نخستین شهرهای فلات ایران، ص 110.

[10] گیرشمن که جزو نخستین پژوهشگران در بررسی دقیق فرهنگ و تمدن ایران از آغاز دورۀ ده‌نشینی تا شکل‌گیری و شکوفایی شهرها به ویژه در جنوب غربی ایران و بخش مرکزی آن در پیرامون کاشان بوده است، «شروع تجارت» را امتیاز خاصِ ساکنان نجد ایران نمی‌داند و اذعان می‌کند در آن زمان اروپاییان نیز در این امر تا هندوستان (برای وارد کردن صدف) راه تجاری داشته اند (!) و این امر را به نخستین مراحل یک‌جانشینی نسبت می‌دهد. گیرشمن، ایران از آغاز تا اسلام، ص 15.

[11] برای آگاهی از نظر کلی دربارۀ مکان‌یابی و استقرار شهرها، ر.ک: ادوارد اولمن، «نظریه‌ای دربارۀ محل استقرار شهرها»، مقالاتی در باب شهر و شهرسازی، منوچهر مزینی، تهران: دانشگاه ملی ایران، 1355، ص 41- 57.

[12] برای آگاهی بیش‌تر از مباحث مربوط به شکل‌گیری نخستین شهرها در ایران بر اساس کاوش‌های باستان‌‎شناختی علاوه بر پژوهش‌های یاد شده ر.ک:

• میرعابدین کابلی، «شهداد» شهرهای ایران، ج3، به کوشش محمدیوسف کیانی (تهران: جهاد دانشگاهی و وزارت ارشاد اسلامی، 1368)، ص 66- 106؛ که نخستین بررسی‌های باستان‌‎شناختی پیرامون کرانه‌های لوت را انجام داده. همچنین گزارش‌های وی از فصل دهم و یازدهم کاوش‌ها از شهداد و محوطه‌های باستانی کرانۀ لوت در گزارش‌های باستان‌شناسی (1) (تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور، 1376)؛ و مجموعه مقالات پژوهشی ادارۀ کل میراث فرهنگی استان تهران (تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور، 1374.

• عزت‌الله نگهبان، شوش یا کهن‌ترین مرکز شهرنشینی جهان (تهران: سازمان میراث فرهنگی و گردشگری، 1375). وی ضمن ارائۀ آخرین دستاوردهای باستان‌شناسی از شوش و هفت‌تپه و با تأکید بر گزارش‌های باستان‌شناسان پیش از خود (دیولافوا، گیرشمن، ژان پرو و…) به خاستگاه شهرنشینی در دشت سوزیانا پرداخته است.

• ژان پرو و ژنوبیو دولفوس، شوش و جنوب غربی ایران، تاریخ و باستان‌شناسی، (سیر تکامل اجتماعی و فرهنگی از هزارۀ هفتم قبل از میلاد تا یورش مغول)، ترجمۀ هایدۀ اقبال (تهران: مرکز نشر دانشگاهی، 1376).

• صادق ملک شهمیرزادی، سلسله گزارش‌های باستان‌شناسی سیلک، (فصل یکم، زیگورات سیلک؛ فصل دوم، نقره‌کاران سیلک) (تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور، پژوهشکدۀ باستان‌شناسی، 1381 و 1382).

• عباس علیزاده، الگوهای استقرار و فرهنگ‌های پیش از تاریخی دشت شوشان، ترجمۀ لیلا پاپلی یزدی و عمران گاراژیان (تهران، سازمان میراث فرهنگی کشور، 1382).

• مارلیک (1 و 2)، ضمیمۀ مجلۀ دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران (تهران: دانشگاه تهران، 1351- 1356).

• محمودرضا ماهری، تمدن‌های نخستین کرمان، (کرمان: کرمانشناسی، 1379).

برای آگاهی کلی از دستاوردهای باستان‌شناسی و سیر تاریخ کاوش‌ها برای شناسایی نخستین نشانه‌های روستا‌نشینی- ده‌نشینی تا شهرنشینی و تکوین رشد آن در دوره‌های پیش‌تاریخی و تاریخی در ایران باستان تا ایران اسلامی، ر.ک:

• محمود موسوی، «باستان‌شناسی، باستان‌شناسی در ایران» دانشنامۀ جهان اسلام (تهران، بنیاد دایرةالمعارف اسلامی، 1375)، ج1، ص 494- 503.

• C.Young & D. Stronach & K.Schippnann & D. Huff & V. M. Masson & R. Hillenbrand G. A. Pugachenkova & E. V. Rtvekadze, “Archeology”, Encyclopaedia Iranica, Vol II, Routledge & Kegan Paul. 1999. p.281- 326.

[13] برای بررسی مباحث پیرامون «علت وجودی شهر، تعریف شهر، مراحل تکوین و جمعیت‌یابی شهرها و…» از دیدگاه جغرافیای شهری، ر.ک: حسین شکوئی، جغرافیای شهری، 2جلد (تهران: مؤسسه تحقیقات اجتماعی و علوم انسانی، 1350)؛ جیمز اچ. جانسون، جغرافیای شهری (تجزیه و تحلیل مقدماتی)، ترجمۀ گیتی اعتماد (تهران: دانشگاه ملی ایران، 1352).

[14] برای آگاهی کلی دربارۀ تعریف اقثصاد شهری و تعریف و بررسی مفهوم شهر از این دیدگاه، ر.ک: سعید عابدین درکوش، درآمدی به اقتصاد شهری، (تهران: مرکز نشر دانشگاهی، 1364)؛ همچنین ارائۀ کلیاتی از این مسئله بر اساس ساختار اقتصادی در ایران، یوسفی فر،  ساختار اقتصاد شهری در ایران دورۀ سلجوقیان.

[15] جامعه مدنی در بستر تاریخ  از جمله آثاری است که به گونه‌ای همه جانبه شهر را در گذر تاریخ به پژوهش گذاشته است. بررسی پیدایش شهر بر اساس پناهگاه‌ها، ده‌ها و دژهای نخستین، شکل گیری و ماهیت شهر کهن و… از جمله مباحث این کتاب در ارتباط با این موضوع هستند: لوئیز ممفورد، مدنیت و جامعه مدنی در بستر تاریخ، خاستگاه‌ها، دگرگونی‌ها و دورنمای آن، ترجمۀ احمد عظیمی بلوریان (تهران: مؤسسه خدمات فرهنگی رسا، 1381). همچنین برای آگاهی از یک نمونه بر اساس مطرح کردن پیشینه شهر مبتنی بر نظام اداری و سازمان شهری، ر.ک: جیمز موریس، تاریخ شکل شهر تا انقلاب صنعتی، ترجمۀ راضیه رضازاده (تهران: دانشگاه علم و صنعت ایران، 1374).

[16] ابن خلدون، مقدمه، ج1، ص 64- 76.

[17] برای بررسی بیش‌تر، ر.ک: مسعود علیمردانی، «سیر تحول پدیده شهرنشینی و ویژگی‌های اجتماعی شهرنشینان در اندیشه ابن خلدون». مجله علوم انسانی ویژه تاریخ، دانشگاه الزهرا، سال شانزدهم، شماره 59، تابستان 1385، ص 97 – 123.

تاریخ شهر در ایران