بودجه ریزی و بودجه ریزی عملیاتی – ادبیات و مبانی نظری

بودجه ریزی و بودجه ریزی عملیاتی

منابع

تعاريف بودجه:

بر حسب تعريفي متعارف و اداري ، در گذشته بودجه حساب پيش بيني دخل و خرج يا درآمد و هزينه هاي دولت در يک سند مالي واحد براي يک دوره يکساله بود که به تصويب قوه مقننه مي رسيد و فاقد هرگونه  اثرات پويا بر اقتصاد بود . .( الماسي،1387 ، 35)

بودجه عبارت است از يک طرح مالي که در آن نيازمنديهاي پولي دولت بطور کلي براي مدت محدودي پيش بيني مي شود . ماده 14 قانون برنامه و بودجه در اين مورد مقرر كرده است بودجه و برنامه سالانه شامل فعاليتهاي جاري و طرحهاي عمراني پيشنهادي دستگاههاي وابسته به هريك از وزارتخانه ها بايد قبل از ارسال به سازمان برحسب مورد به تاييد وزير مربوطه يا مجمع عمومي و يا بالاترين مسئول دستگاه رسيده باشد.(فرزيب،1376، 77)

بودجه ريزي برنامه اي :

در روش بودجه ريزي برنامه اي ،اعتبارات بر حسب وظايف ،برنامه ها و فعاليتهايي که سازمان دولتي در سال مالي اجراي بودجه براي نيل به اهداف خود بايد انجام دهد،پيش بيني مي شود. به عبارت ديگر بر بودجه برنامه اي مشخص مي شود که دولت و سازمانهاي دولتي در سال مالي اجراي بودجه ، اولاً داراي چه اهداف،وظايف و مقاصد مصوب مي باشند و ثانياًبراي نيل به اهداف و مقاصد مذکور بايد کدام برنامه ها و عمليات را با چه ميزان اعتبار انجام دهند.(فرج وند،1380، 201)

بودجه از ديدگاه مسائل مديريت از برنامه ريزي،سازمان دادن،هدايت و رهبري،کنترل و نظارت بحث مي کند و به اين طريق حرکتهاي بودجه مي بايد در چارچوب مقررات و قوانين مصوب صورت گيرد.(فرزيب،1376، 13)

روش بودجه ريزي برنامه اي از سال 1949 در آمريکا به منظور اصلاح مديريت سازمانهاي دولتي عنوان گرديد .در اين سبک بودجه ريزي عمليات سازمان به شکل برنامه کار تنظيم و براي هر برنامه کار اعتبار منظور مي گردد.بودجه برنامه اي نوعي طبقه بندي است که با ايجاد ارتباط ميان مواد هزينه و عوامل بکار گرفته شده از يک طرف و نتايج کار بدست آمده از سوي ديگر نشان مي دهد که در طي سال مالي چه کالاها و خدماتي به صورت محصول نهايي و يا فعاليتهاي بخش دولتي در جهت نيل به اهداف اقتصادي و اجتماعي دولت توليد شده است .

در نظام بودجه برنامه اي وظايف دولت در قالب هاي بزرگي که با هم همخواني مشابهي دارد طبقه بندي مي شود که اين قالبها از زير مجموعه قالبهاي کوچکتر تشکيل شده است .اين قالبهاي کوچک نيز از زير  مجموعه هاي قالبهاي کوچکتري تشکيل مي شود. هرکدام از اين قالبهاي کوچکتر يکي از وظايف دولت است که بعهده يکي يا چند دستگاه اجرايي قرار داده شده است و اختصاص اعتبار به هر يک از دستگاههاي اجرايي مستلزم اجراي برنامه کار است .(الماسي،1387، 162)

در اين نوع بودجه بندي وظايف اساسي دولت بطور منظم بين بخشهاي مختلف برنامه ، وظايف ، عمليات و فعاليتها يا طرحها تقسيم و طبقه بندي مي شود .

در اين نوع بودجه ريزي مشخص مي شود که دولت و دستگاههاي اجرايي : اولاً در سال بودجه اي داراي چه اهداف ، وظايف و مقاصد مصوب مي باشند . ثانياً براي نيل به اهداف و مقاصد مذکور بايد کدام برنامه ها ، عمليات و فعاليتها را با چه ميزان از اعتبارات انجام دهند . (شفاف سازي بودجه) .(الماسي،1387، 162)

تعريف بودجه ریزی عملیاتی:

بودجه عملياتي عبارتست از برنامه ريزي ساليانه به همراه بودجه سالانه که رابطه ميان وجوه تخصيص يافته به هر برنامه با نتايج بدست آمده از اجراي آن برنامه را نشان مي دهد. اين بدان معني است که ميزان مشخصي از مخارج انجام شده در هر برنامه بايد مجموعه معيني از اهداف را تامين نمايد.(فرزيب،1379، 430)

بودجه ریزی عملیاتی یا بودجه بر حسب عملیات عبارتست ازبودجه ای که بر اساس وظایف عملیات و پروژه هایی که سازمانهای دولتی ،تصدی اجرای آن را به عهده دارند تنظیم می شود. در تنظیم بودجه عملیاتی به جای توجه به ملزومات و وسایل اجرای فعالیتها به خود فعالیتها و مخارج آن توجه می شود.(مک گیل،2007)

بودجه ریزی عملیاتی به دنبال ایجاد پیوند میان شاخصهای عملکرد مشخص و قابل سنجش و تخصیص منابع است. چنین پیوندهایی اغلب ضعیف هستند ولی می توانند تصمیم گیری بودجه ای را تسهیل و نظارت بر نتایج و دستاوردهای مرتبط را افزایش دهند.(پناهی،1384، 12)

تعريف بودجه ریزی عملیاتی از ديدگاه کميسيون هوور :

« در مقوله بودجه ریزی عملیاتی تمرکز بر وظايف يا فعاليتها است يعني بر تحقق اهداف به جاي اينکه بر فهرست کارکنان دولت يا مجوزهاي خريد متمرکز شود .اين روش بودجه ريزي وظايف مجلس و جهت گيري دولت را بر دامنه و بزرگي فعاليتهاي مختلف دولت متمرکز مي کند . اين روش ، دستاوردها و هزينه ها را به صورت شفاف به اطلاع مجلس و عموم مردم مي رساند. »

کميسيون توصيه کرد که توجه بايد از وروديهاي دولت ( اقلام هزينه ها و فهرست کارکنان دولت ) به خروجيهاي دولت ( دستاورها ، فعاليتها و هزينه هاي مرتبط با آنها ) معطوف شود . (نجارصراف،1384، 14)

نظام حقوق و دستمزد ، نظام ارزيابي و بررسي پيشرفت برنامه ها ، نظام ارزيابي عملکرد مديران ، ساختار حسابداري مديريت ، نحوه تهيه اجرا و کنترل بودجه ، قانون محاسبات عمومي کشور ، قانون تجارت ، قانون کار و نظاير آن بعنوان عامل تأثيرگذار بر نظام بودجه مورد بررسي و بازنگري قرار مي گيرند .

انواع بودجه ریزی عملیاتی :

بودجه ریزی عملیاتی در واقع رابطه ميان ميزان وجوه تخصيص يافته به هر فعاليت يا برنامه با نتايج بدست آمده از آن فعاليت يا برنامه را نشان مي دهد و اين بدان معني است که با هر ميزان مخارج صرف شده در هر برنامه مي بايست مجموعه معيني از اهداف تامين شود.

بودجه ریزی عملیاتی عوامل صرفه جويي و اثربخشي را به ابعاد سنتي بودجه ريزي اضافه مي کند.نظام بودجه ریزی عملیاتی بين کارآيي و اثربخشي تمايز قائل مي شود.در کارآيي استفاده مفيد از منابع مورد نظر است در حالي که اثربخشي با عملکرد مرتبط است. بودجه ريزي عملياتي طبق تعريف سازمان توسعه و همکاري هاي اقتصادي ،شکلي از بودجه ريزي است که اعتبارات تخصيص يافته را به نتايج قابل سنجش ارتباط مي دهد.(رحيميان،1388، 1)

همانطور که در روش بودجه برنامه اي ، عمليات سازمانهاي دولتي بر حسب برنامه ها و فعاليتها تفکيک شده و هزينه هر فعاليت در قالب فصول و مواد هزينه محاسبه و پيس بيني مي شوند ولي در بودجه عملياتي حجم عمليات براساس موازين علمي و فني اندازه گيري شده و هزينه عمليات با استفاده از اصول و مباني مديريت نوين مانند روشهاي حسابداري قيمت تمام شده ، اندازه گيري کار و استانداردها محاسبه و برآورد مي گردد .

در اين روش ابتدا عمليات داخل برنامه ها و فعاليتها بايد مشخص شود بطوريکه به آساني بتوان واحدي براي ارزيابي عمليات داخل فعاليت پيدا مي کرد و سپس با استفاده از فنون ياد شده هزينه واحد مورد نظر را محاسبه و در پايان بودجه فعاليت خاصي را براي سال بودجه پيش بيني نمود . (الماسي،1387 ، 165)

تحقق بودجه ریزی عملیاتی:

تحقق بودجه ریزی عملیاتی مستلزم انجام این اقدامات است:

• هدف گذاری کمی و قابل سنجش در راستای تحقق اهداف آموزشی (چشم انداز بلند مدت)
• تعیین شیوه های گوناگون برای رسیدن به اهداف
• اولویت بندی اهداف
• طبقه بندی و تعریف برنامه ها، فعالیتهای واحدهای سازمانی در قالب اهداف استراتژیک و ماموریتهای سازمانی
• تعیین قیمت تمام شده برنامه ها و فعالیتها متناسب با کیفیت و محل جغرافیایی انجام فعالیت با استفاده از شیوه های مربوط
• تنظیم لایحه بودجه با رویکرد هدفمند و عملیاتی ،بر اساس تعیین برنامه ها ،کمیتها و قیمت تمام شده خدمات
• توزیع منابع در چارچوب ارقام مذکور در قوانین بودجه بین کوچک ترین واحدهای سازمانی که انجام دهنده برنامه ها و فعالیتها هستند،مناسب با کمیت و کیفیت و محل جغرافیایی انجام فعالیت
• تنظیم تفاهم نامه های مدیریتی میان مدیران بالاتر با مدیران واحدهای عملیاتی برای انجام برنامه ها و فعالیتها بر اساس قیمت تمام شده
• اعطای اختیارات لازم به مدیران مجری برای تدوین فرآیندها و انجام اصلاحات اداری،مالی و استخدامی به منظور تحقق اهداف تعیین شده ،متناسب با قیمت تمام شده
• تعریف نظامهای نظارتی و ارزیابی عملکرد با رویکرد کنترل نتیجه و محصول بجای کنترل فرآیند انجام وظایف
• تخصیص منابع متناسب با میزان تحقق اهداف تعیین شده در تفاهم نامه
• دریافت گزارشهای عملکردی و انطباق با اهداف آرمانی و استراتژیک و اتخاذ تصمیم برای تنظیم برنامه های بعدی( اردکانی، )

اهداف بودجه ریزی عملیاتی:

هدف نهايي بودجه عملياتي اصلاح مديريت بخش عمومي از طريق كمك به اتخاذ تصميمات عقلايي و صحيح درباره تخصيص و تعهد منابع دولت بر اساس پيامدهاي قابل سنجش مي باشد كه عملكرد دستگاهها را در طول زمان منعكس نمايد.

بودجه عملياتي اهداف زير را دنبال مي كند:

• ارائه مبناي صحيح براي اتخاذ تصميم در خصوص تخصيص منابع
• تعيين نتايج قابل سنجش و مورد انتظار كه از يك تخصيص بودجه خاص قابل حصول است.
• تمركز فرايند تصميم گيري روي مهمترين مسائل و چالشهايي كه دستگاه با آن مواجه است.
• ارائه بهترين ابزارهاي ممكن براساس نتايج (نه بر اساس داده ها و ستانده ها) براي اطمينان دادن به جامعه كه منابع كشور در جهت برآوردن احتياجات ضروري جامعه صرف مي شوند.
• ايجاد ارتباط بين بودجه و نتايج عملكرد برنامه
• ارائه مبنايي براي پاسخگويي بيشتر در قبال استفاده از منابع كشور
• شفاف سازي بودجه
• ايجاد يك فرايند منطقي براي تصميم گيري در خصوص بودجه كه بطور مستقيم با فرايند برنامه ريزي،اجرا و كنترل ،ارزيابي و گزارش عملكرد در ارتباط مي باشد.
• بهبود چگونگي طرح و تنظيم برنامه
• ارائه مشوقهايي براي مديريت عملكرد بر مبناي بهبود مستمر
• تسهيل و بهبود تجديد نظر بودجه در كليه مراحل اجرايي و مخصوصاًدر مرحله قانونگذاري(همايش ،1389، 200-199)

مباني قانوني بودجه ریزی عملیاتی :

بودجه عملياتي عبارتست از برنامه عملکرد سالانه به همراه بودجه سالانه که رابطه ميان ميزان وجوه تخصيص يافته به هر برنامه با نتايج بدست آمده از اجراي آن برنامه رانشان مي دهد.( پناهي ،1389، 64)

اين بدان معناست که با هر ميزان مخارج انجام شده در چارجوب هر برنامه اي مي بايست مجموعه معيني از اهداف تامين شود. در اين شيوه بودجه ريزي ، بودجه ي هر برنامه يا دستگاه اجرايي همراه با نتايج پيش بيني شده ارائه مي شود به روشني ارتباط بين بودجه ي هزينه شده توسط دولت و نتايج حاصله براي مردم مشخص مي گردد و تشريح دقيق اين رابطه ، کليد مديريت صحيح برنامه ها است.

تحول در اين تصميم بودجه نويسي مستلزم اخذ اطلاعات مالي دقيق از امور مالي است .حرکت به سوي بودجه عملياتي موجب گسترش و نگهداري حساب به جزئيات در امور مالي دستگاه مي باشد .بودجه عملياتي يک طبقه بندي است که ارتباط بين هزينه هاي انجام شده و عوامل بکار گرفته شده را از يک طرف و نتايج کار بدست آمده را از طرف ديگر نشان مي دهد و مشخص مي سازد در طي سال مالي چه کالاها و خدماتي بصورت محصول نهايي و يا فعاليتهاي بخش عمومي در نيل به اهداف اقتصادي و اجتماعي توليد شده است .( الماسي،1387، 166)

در روش بودجه ریزی عملیاتی بايد عمليات داخل برنامه ها و فعاليتها به نوعي مشخص باشد که به آساني بتوان واحدي براي سنجش عمليات داخل فعاليت بدست آورد و سپس با استفاده از فنون مذکور هزينه واحد مورد بحث را محاسبه کرده ، ميزان واحدها را در سال بودجه پيش بيني و بدين ترتيب بودجه فعاليت خاصي را برآورد نمود در اين نوع بودجه اجراي عمليات دقيقاً مقارن با هزينه هاي عمليات است و بدين ترتيب کنترل مالي و عملياتي کاملاً در هم ادغام مي شود . بزرگترين مزيت بودجه عملياتي اين است که مديران اجرايي را در مقابل کار خود مسئول قرار مي دهند .

بودجه ریزی عملیاتی با آگاه کردن تصميم گيران به اطلاعات بهتر درباره نتايج هر برنامه و مجموع برنامه هايي که براي نيل به اهداف مشترکي بکار مي روند ، توانايي تصميم گيران را در ارزيابي خواسته هاي بودجه اي دستگاههاي اجرايي افزايش مي دهد .

بودجه ریزی عملیاتی با تمام مزايايي که دارد در مراحل مختلف نيازمند اقدمات پيچيده در ابعاد فني نظام بودجه ريزي است . بطور کلي سيستم حسابداري و نظام مديريت بايد هماهنگ با يک فرآيند بودجه ريزي عملياتي دچار تحول شوند .بودجه عملياتي ايده آل بايد اطلاعات مربوط به فصول ، برنامه ها يا دستگاههاي اجرايي همراه با نتايج پيش بيني شده را به تفکيکي در بر داشته باشد. در کارآيي استفاده مفيد از منابع براي توليد بيشترين خروجيها با قيمت تمام شده کمتر مورد نظر است، در حالي که اثربخشي دستيابي به پيامدها و اهداف از طريق خروجيهاي کارآمد را مورد تأکيد قرار ميدهد .

بودجه ریزی عملیاتی نمايشي است که اهداف استراتژيک و بلند مدت را به نحو شفاف به اهداف عملياتي سالانه سازمانها و نيز به هزينه هاي مربوط به دستيابي به اين اهداف پيوند مي دهد .در حالي که در بودجه ريزي سنتي ارتباط بين تخصيص منابع و عملکرد تبيين نمي شود. در نظام بودجه ريزي عملياتي ، بودجه به نتيجه تخصيص مي يابد . در اين نظام بودجه ريزي ، قوانين و نظامهاي اداري و مالي نيز بايد متحول گردند .

جهت مشاهده نمونه های دیگر از ادبیات ، پیشینه تحقیق و مبانی نظری پایان نامه های مدیریت کلیک کنید.

نمونه ای از فهرست منابع:

1. ابريشم، ا، فرآيند استقرار بودجه ريزي عملياتي و حسابداري تعهدي در شهرداريها،1387،سايت civilica
2. الماسي،ح ،نظام بودجه ريزي دولتي در ايران،1387،چاپ اول،تهران ،شهرآشوب
3.  پايگاه اينترنتي اطلاعات و مدارك علمي ايرانirandoc.ae.ir
4.  پايگاه اينترنتي مجموعه مقالات اولين تا سومين كنفرانس بين المللي بودجه ريزي عملياتي در كشور www.penco.ir
5. پناهي،ع، بودجه ريزي عملياتي درنظريه و عمل،1389،تهران،دفتر مطالعات برنامه وبودجه مجلس شوراي اسلامي
6. جهان دوست ،س، مقاله تدوين بودجه عملياتي در سازمان بنادر و كشتيراني ،1372، دانشگاه تهران
7. حسن آبادي،م،نجارصراف،ع،نيم قرن تجربه امريكادر نظامهاي بودجه ريزي عملياتي ، 1384 ، تهران ، بهراد
8. روشناسان،م ،1389،مطالعه موردي بودجه ريزي عملياتي سالهاي 1385الي 1387 کل کشور با بودجه ريزي سنواتي در سازمان ثبت احوال کشور و واحدهاي تابعه آن،پايان نامه كارشناسي ارشد مديريت دولتي ، دانشگاه آزاد تهران مرکز،دانشكده مديريت
9. ساكتي ،پ،سعيدي،ا،چالشها و راهكارهاي بكارگيري شاخصهاي عملكردي در بودجه ريزي عملياتي در دانشگاههاي دولتي ايران، 1388،سايت civilica
10. سالم، پ، ارزيابي نتايج استقرار نظام بودجه ريزي عملياتي در بخش تشخيص بيمارستان مشكين شهر، ،دانشگاه ايران
11. …
12. …