آفتابگردان و تنش کم آبی در آفتابگردان

کلیات ……………………………………………………………………………………………………………………………………………4

1-اهمیت دانه های روغنی………………………………………………………………………………………………………………..5

2-پیشینه آفتابگردان………………………………………………………………………………………………………………………….7

3- گیاه شناسی آفتابگردان………………………………………………………………………………………………………………. 7

4- خصوصیات اندام های گیاه آفتابگردان……………………………………………………………………………………………8

5-میزان آب مورد نیاز گیاه آفتابگردان…………………………………………………………………………………………………9

6-اجزاء عملکرد آفتابگردان…………………………………………………. ………………………………………………………..10

7- نقش و اهمیت آب در گیاه……………………………………….  ……………………………………………………………..11

8- تنش های محیطی……………………………………………………………………………………………………………………..12

9-1- تنش محیطی………………………………………………………………………………………………………………………..13

9-1-1- تعریف تنش محیطی………………………………………………………………………………………………………….13

9-1-2- مفهوم مقاومت به خشکی…………………………………………………………………………………………………..13

9-1-3- تقسیم بندی خشکی بر اساس زمان…………………………………………………………………………………….14

9-1-4- سازو کار های فیزیو لوژیک مقاومت به خشکی……………………………………………………………………15

9-1-5- پاسخ های فیزیو لوژیک به خشکی……………………………………………………………………………………..16

10- روش های اصلاحی………………………………………………………………………………………………………………..16

10-1- روشهای اصلاحی جهت تهیه  واریته های پر محصول تحت تنش خشکی…………………………………17

11-اصلاح برای مقاومت به خشکی…………………………………………………………………………………………………18

12-روشهای ارزیابی مقاومت به خشکی………………………………………………………………………………. …………19

13- رهیافت زیست فناوری برای مقاومت به خشکی………………………………………………………………………  20

14- انواع مکانیسم مقاومت به خشکی……………………………………………………………………………………………..20

15- اجتناب از خشکی………………………………………………………………………………………………………………… 21

16- تحمل خشکی………………………………………………………………………………………………………………………..22 17-

فرار از خشکی………………………………………………………………………………………………………………………. 23

فصل دوم………………………………………………………………………………………………………………………………………24

2-1-بررسی مطالعات انجام شده مرتبط با تنش کم آبی در آفتابگردان…………………………………………………..25

2-2- شاخص های مقاومت به خشکی…………………………………………………………………………………………….28

2-2-1- شاخص حساسیت به تنش( SSI)…………………………………………………………………………………. …..28

2-2-2-شاخص تحمل (TOL)………………………………………………………………………………………………. ……..29

2-2-3-شاخص بهره وری متوسط(MP )………………………………………………………………………………………..29

2-2-4-شاخص میانگین هندسی بهره وری( GMP)…………………………………………………………………………30

2-2-5-شاخص تحمل به تنش( STI)……………………………………………………………………………………………..30

2-2-6-شاخص میانگین هارمونیک( HARM)………………………………………………………………………. ……….30

2-2-7-شاخص عملکرد(YI)……………………………………………………………………………………………… …………31

2-2-8-شاخص پایداری عملکرد( YSI)……………………………………………………………………………….. ……….31

3-مطالعات  مربوط به ارزیابی شاخص های مقاومت به خشکی در آفتابگردان………………………………. …….31

4-روش های آماری در اصلاح نباتات………………………………………………………………………………………………32

4-2-1- تجزیه علیت………………………………………………………………………………………………… …………………32

4-2-2-تجزیه به مولفه های اصلی(PCA )……………………………………………………….. ……………………………33

4-2-3- تابع تشخیص……………………………………………………………………………………………….. ………………..34

4-2-4- تجزیه کلاستر……………………………………………………………………………………………… ………………….34

4-2-5- نمایش گرافیکی بای پلات با استفاده  از تجزیه  به مولفه های اصلی……………………………………….35

4-2-6- تجزیه به عامل ها………………………………………………………………………………………….. ………………. 35

منابع

 تنش کم آبی در آفتابگردان

کلیات

آفتابگردان با نام علمی (helianthus annus L.) یکی از 5 نبات روغنی مهم جهان  بعد از سویا ، کلزا ، پنبه و بادام زمینی است ،این گیاه  از مهمترین دانه های روغنی است که روغن آن به دلیل داشتن مقادیر زیادی اسید چرب اشباح نشده که مناسب تغذیه انسان است و به دلیل نداشتن کلسترول از کیفیتی مطلوب برخوردار است ، این گیاه به دلیل دارابودن خواص فراوان هرساله بخش عمده ای از اراضی کشاورزی را به کشت خود اختصاص داده است.( سپهر و ملکوتی ، 2001).از خواص این گیاه میتوان به موارد زیر اشاره کرد:

1- مقاوم بودن در برابر خشکی

2- سازگار بودن با شرایط آب و هوایی مختلف کشور

3- بالابودن کیفیت روغن

4- عدم وجود کلسترول

5- کوتاه بودن دوره رشد ( 85-110 روز)

6- کشت به عنوان محصول دوم بعد از برداشت گندم وجو

7- رشد و نمو در طیف وسیعی از خاک ها

قابل ذکر است که میزان تولید جهانی آفتابگردان در سال 2007 حدود 45/30 میلیون تن و میزان روغن به دست آمده ازآن 75/10 میلیون تن برآورد شده است( Anonymouse 2007).

آفتابگردان یکی از گیاهان پر نیاز به عناصر غذایی بوده و اغلب  نسبت به مصرف کودهای شیمیایی پاسخ مثبت نشان می دهد . در کشور ایران  علیرغم  وجود پتانسیل خوب برای پرورش این محصول ،کشت آن فقط به خاکهای نسبتاً فقیر اختصاص یافته است که این موضوع به همراه مدیریت کودی ضعیف ( مصرف غیر متعادل کود) موجب پایین بودن عملکرد در این محصول گردیده است .نتایج آزمایشات مختلف نشان داده که مصرف عناصر ریز مغذی در زراعت آفتابگردان بر ارتفاع ساقه ، قطر طبق، تعداد دانه در طبق ، وزن دانه ، تعداد برگ ودر نهایت عملکرد دانه تاثیر قابل توجهی دارد( سپهر و ملکوتی ، 2004)

از این رو به خاطر اهمیت زراعت این محصول و لزوم تهیه روغن مورد نیاز کشور و نیز جلوگیری از وابستگی خارجی، مطالعه ارزیابی ژنوتیپ های جدید آفتابگردان در شرایط تنش خشکی به مرحله اجرا درآمده است.

اهمیت دانه های روغنی:

خشكسالي و تنش حاصل از آن يكي از مهمترين و رايج‌ترين تنش‌هاي محيطي است كه توليد محصولات كشاورزي را در ایران با محدوديت روبرو ساخته و بازده استفاده از مناطق خشك و ديم را كاهش داده است. همچنین با توجه به اینکه محصولات بهاره همانند ذرت و چغندر قند از نیاز آبی بالایی برخوردارند و در شرایط فعلی ،که سطح آب های زیرزمینی در اکثر مناطق کشور کاهش معنی داری پیدا کرده ،زراعت آفتابگردان به عنوان یک محصول بهاره با نیاز آبی کم، می تواند نقش اساسی در تامین بخشی از روغن مورد نیاز کشور را ایفا نماید.واز آنجا که روغن های خوراكي يكي ازپر مصرف ترین محصولات غذايي كشور مي باشد، لذا همواره تامين نياز داخلي آن ،با صرف هزينه‌هاي هنگفت و واردات از خارج از کشور انجام مي گيرد، به همین دلیل سرمايه گذاري روي زراعت دانه هاي روغني و از جمله آفتابگردان به لحاظ شرايط خاصي كه دارد مورد توجه مي‌باشد. در حال حاضرتنها حدود 10 درصد از نیاز داخلی روغن نباتی در کشور تولید وحدود  90 درصد به واردات روغن خوراکی و دانه های روغنی وابسته هستیم که این امر می تواند پیامدهای اقتصادی و اجتماعی زیادی در کشور داشته باشد.

با توجه به متغير بودن بارندگي در سالهای متفاوت و نامنظم بودن بارش ها در مناطق مختلف كشور و اين موضوع كه تقريباً دو سوم زمين‌هاي زير كشت ايران در حوزه مناطق نيمه خشك يا ديم قرار دارد ، انتخاب نباتات متحمل به خشكي از جمله آفتابگردان از اهميت خاصي برخوردارشده است.

طبق بررسی های به عمل آمده از 350 هزار گونه گیاهی موجود برروی زمین تنها 150 گونه ی آن مصرف غذایی دارند از این تعداد نیز فقط 15 گونه در سطح تجاری تولید و بخش عمده ی عرضه غذا در بازار جهانی را تشکیل می دهند. همچنین مصرف روغن های گیاهی با توجه به افزایش جمعیت و تغییر الگوی غذایی مردم در حال افزایش است به همین دلیل  بخش زیادی از روغن مورد نیاز کشور از طریق واردات تامین می شود، لذا افزایش تولید و کیفیت محصولات دانه روغنی از جمله آفتابگردان درداخل کشور بسیار حائز اهمیت است ، همچنین به دلیل اینکه بسیاری از گیاهان دانه روغنی دارای سازگاری وسیعی با شرایط اقلیمی کشور هستند و امکان تولید دانه های روغنی در داخل کشور نیز فراهم است، لذا به منظور بهره برداری از پتانسیل موجود ، انجام یک سری تحقیقات منسجم وکافی در زمینه به زراعی و به نژادی گیاهان دانه روغنی ضروری است.

در خصوص ظرفیت و امکانات تولید دانه های روغنی در کشور، ذکر این نکته لازم است که با مقایسه میزان تولید دانه های روغنی و برنامه های تدوینی وزارت جهاد کشاورزی ملاحظه می گردد که میزان تولید دانه های روغنی در کشور در سال 1388 تنها 18 درصد از کل برنامه تولید داخلی بوده ،در حالی که  با مطالعه سطح تولید دانه های روغنی در کشور های مختلف مشخص می گردد که  کشور هایی که (به دلیل اهمیت تولید دانه های روغنی) ،تصمیم به افزایش میزان تولید داشته اند، با استفاده ازروش های گوناگون اقتصادی، فنی ،علمی و حمایتی ، زمینه افزایش تولید رابه گونه ای فراهم ساخته اند که برخی از این کشور ها که 30 سال قبل با مصرف سرانه کم،وارد کننده روغن بوده اند،اکنون توانسته اند خودرا صادر کننده روغن اعلام کنند بنابراین به دلیل اینکه گیاهان دانه روغنی اساسی ترین و مهمترین منابع تغذیه ای در جهان به شمار رفته و از میان آنها آفتابگردان به لحاظ دارابودن خواص فراوان اهمیت بسیاری دارد لذا نیاز به افزایش تولید این دانه ی روغنی  مضاعف می گردد.

 برخی از خواص گیاه آفتابگردان به شرح ذیل میباشد:

الف – آفتابگردان منبع اصلی تامین روغن و چربی مورد نیاز بدن است.

ب-  آفتابگردان به دلیل دارابودن مقادیرفراوان اسید چرب، نقش مهمی در تعادل چربی ها درجیره غذایی انسان دارند.

ج- آفتابگردان در کاهش کلسترول خون موثر است.

د-آفتابگردان دارای خواص درمانی فراوانی است واز عوامل مهم جلوگیری کننده از ابتلا به بیماریهای قلبی، عروقی ،سرطان روده، کاهش سردرد های میگرنی و …).

ه- آفتابگردان منبع غنی ویتامین ای و آنتی اکسیدان حل کننده چربی است.

و-آفتابگردان منبع غنی منیزیم است،که در جلوگیری از سکته قلبی موثر است .

ز-اسانس برگهای آفتابگردان خاصیت میکروب کشی دارد.

ح-آفتابگردان موجب تقویت معده و پایین آوردنده فشار خون است.

ی- آفتابگردان داروی موثر برای درمان اسهال خونی است.

گیاه شناسی آفتابگردان

آفتابگردان زراعی ،گیاهی است یکساله از تیره آستراسه یا کامپوزیته که به صورت بوته ای استوار رشد میکند ، طول دوره رشد آفتابگردان نسبت به ژنوتیپ و عوامل محیطی از 90 تا 150 روز نوسان دارد جنسhelianthusدارای گونه های یک ساله و چند ساله میباشد ، تفاوت آفتابگردان زراعی بانوع وحشی آن ، در وجود طبق های بزرگتر و تعداد ساقه های جانبی کمتر در انواع زراعی است. گونه helianthusannus L. با بیشترین گستردگی شامل تعداد زیادی زیر گونه است، اشکال ابتدایی یک ساله دارای شاخه های انشعابی بوده که هر انشعاب به طبق کوچکی ختم میشود و بذور بعد از پایان گلدهی ریزش میکنند، ارتفاع بوته از یک تا چهار متر و طول و عرض برگ ها از  5 تا 40 سانتی متر، متغیر است به دلیل یکنواختی و همزمانی رسیدگی در توده های بومی ،تکامل آفتابگردان به عنوان یک گیاه زراعی توسط گزینش تک ساقه ای و تک طبقی از این توده ها آغاز گردیده. در بررسی های انجام گرفته توسط محققین مشخص شده که تلاقیhelianthuspetiolaris  منجر به نر عقیمی سیتوپلاسمی در آفتابگردان میشود که با استفاده از این راهبرد تهیه هیبرید های آفتابگردان مقدور میگردد.(ابراهیم خلیل وند بهروز یار (1391) خصوصیات کلی گیاه آفتابگردان).

خصوصیات اندام های گیاه آفتابگردان:

اندام های گیاه آفتابگردان شامل:ریشه،ساقه ، گل ، بذر و برگ است.

الف- ریشه :

در آفتابگردان سه نوع ریشه وجود دارد:

ریشه اصلی ، عمیق است و در شرایط مناسب بافت خاک تا عمق 3/5  متر نیز نفوذ میکند.

ریشه فرعی که عمدتاً در عمق 25 سانتی متری خاک دیده میشود.

ریشه های سطحی که نزدیک طوقه ودر محدوده ی سطح الارض خاک دیده می شود.

ب- ساقه :

آفتابگردان دارای ساقه بلند و خشن بوده ،قطر ساقه از 1 تا 10 سانتی متر و ارتفاع آن بین 5/0 تا 5 متر متغیر است. در مرحله رسیدگی و در محل اتصال ساقه اصلی به طبق بر اثر وزن طبق زاویه ای به وجود می آید، این زاویه بین امتداد ساقه و طبق بیشتر میشودکه در تیپ ها ی ایده آل این زاویه از115 تا 130 درجه  متغیر  است.

ج- گل :

گل آذین درآفتابگردان از نوع گلاپرکcapitaulam است و طبق نامیده میشود قطر طبق بین 10 تا 75 سانتی متر متغیراست ، در مرحله گلدهی  طبق دارای دو نوع گل میباشد:

الف-گل ها ی کنار ی یا زبانه ای (:(ray flower به تعداد 1 تا 2 ردیف قرار داشته  و مرکز از 100 عدد تجاوز نمیکند ،این گلها اغلب زرد واز 3 گلبرک تشکیل شده است به دلیل نداشتن بساک و کلاله، عقیم و نازا هستند و عمدتاً برای جلب توجه حشرات میباشند

ب-گل های مرکزی یا میله ای یا لوله ای((dick flower:از تلفیق پنج  گلبرک تشکیل شده اندکه تعدادپنج پرچم را پوشش میدهند و دارای ارگانهای جنسی هستند ولی کاسبرگ ندارند ، بر حسب قطر طبق تعداد گل های مرکزی بین 800 تا4000  عدد متغیر است.

د-بذر:

 بذر آفتابگردان فندقه بوده که اکن نامیده می شود ،در بذر پوسته دانه و میوه یکی شده و پریکارب نام دارد  پریکارب در برگیرنده جنین و برگ های اولیه تکامل یافته و گوشتی شده است. ارقام زراعی آفتابگردان دارای دو تیپ روغنی و آجیلی میباشند که وزن هزار دانه  انواع روغنی بین 40 تا 120 گرم و وزن هزار دانه انواع آجیلی بین 100 تا 200 گرم وحتی بیشتر است.

در تیپ روغنی نسبت مغز به کل فندقه 70 تا 80 درصد برآورد گردیده است ،درصد روغن در این تیپ بین 42 تا 52 درصد است و کاربرد آن در روغن کشی است.

در تیپ آجیلی، درصد روغن کمتراز 30 درصد است  ولی درصد پروتئین آن بالاست و بیشتردارای مصرف آجیلی است.

ه- برگ:

برگ ها در آفتابگردان کم وبیش قلبی شکل با حاشیه مضرس و دندانه دار هستند. برگ ها همانند ساقه از کرک های ریزو خشن پوشیده شده است،تعدادبرگ بسته به تیپ از 7 تا 40 برگ متغیر است . برگ ها دارای دمبرگ گوشتی دراز بوده که با پیشرفتی به انتهای ساقه از طول آن کاسته میشود، بزرگترین برگ ها در محدوده ی وسط ساقه  قرار دارند که 60 تا70 درصد سطح فتوسنتز جاری و مورد نیاز مربوط به پرشده دانه ها را به خود اختصاص میدهند.

میزان آب مورد نیاز آفتابگردان

آفتابگردان گیاهی است که از نظر مصرف آب، نیاز بالایی دارد و در مناطقی که حدود 300 میلی متر بارندگی داشته و توزیع آن مناسب باشد به صورت دیم کاشته میشود، نیاز آبی آفتابگردان بسته به مناطق مختلف متفاوت ودر محدوده 200 الی 900 میلی متر متفاوت است. برآورد های متوسط دلالت بر مصرف  حدود 500 میلی متر آب توسط آفتابگردان دارد ((rogers 1999  قابل ذکر است که متوسط نیاز آبی آفتابگردان در شرایط ترکیای ترکیه برابر 805 میلی متر گزارش شده است (erdem2001 ). البته بعضی منابع نیز نیاز آبی زراعت آفتابگردان در یک دوره رشد را حدود 500 تا600 میلی متر برآورد کرده اند (alyari 2000 )

ذکر این نکته لازم است که کمبود رطوبت طی مرحله غنچه دهی تاپایان گل دهی ، بیشترین تاثیر منفی را بر عملکرد هیبرید های آفتابگردان دارد ، به همین دلیل نیاز آبی گیاه در این مرحله حساستر است.

میزان آب مصرفی آفتابگردان در مراحل اولیه ی رشد کمتر از زمانی است که گیاه به طور کامل رشد کرده است و از مرحله تشکیل گل به بعد، به دلیل بالابودن دمای محیط وافزایش ارتفاع گیاه و پوشش کامل گیاهی ،مقدار آب مصرفی بالا میرود.

عملکرد و اجزاء عملکرد در آفتابگردان

عملکرد یک گیاه زراعی به فراورده های حاصل از گیاه اطلاق میشود که جنبه اقتصادی داشته و معمولاً برحسب مقدار در واحد سطح بیان میشود،عملکرد اقتصادی آفتابگردان ،عملکرد دانه آن است ، محتویات دانه نتیجه تبدیل منابع طبیعی مانند انرژی نورانی ،آب و عناصر غذایی به مواد  فتوسنتزی میباشد که در طی فرایند فتوسنتز در بافت های فتوسنتز کننده تولید میشود.

عملکرد آفتابگردان حاصل سه جزء است :

الف- تعداد طبق در هکتار

ب- تعداد دانه در طبق

ج- متوسط وزن دانه

از آنجا که اغلب ارقام زراعی دارای یک طبق در هر بوته میباشند ، بنابر این جزء اول( تعداد طبق در هکتار) با جمعیت گیاه تعیین میشود و دو جزء دیگر(تعداد دانه در طبق و متوسط وزن دانه ) بوسیله جزء اول ورقم زراعی ، آب و هوا ،خاک و آفات آفتابگردان تعیین میگردند.

اجزاء عملکرد در آفتابگردان تحت تاثیر عوامل مختلفی قرار میگیرد ، از این عوامل میتوان روش زراعی مناسب و خصوصیاتی که در رشد رویشی گیاه سهم دارند مانند روزها از کاشت تا رسیدگی ، ارتفاع بوته ، قطر طبق ،قطر ساقه وسطح برگ هر بوته را نام برد . تعدادگلچه های هرطبق در مراحل اولیه رشد طبق تاثیر میگذارند، وزن دانه نیز از دو طریق تعیین میشود، یکی اثرات ژنتیکی با ژنوتیپ گیاه  است که میتواند  وزن هزار دانه ای که حدود 30- 51 گرم است را ایجاد کرد.

عامل دیگر اثرات فیزیولوژیکی است که به توانایی  گیاه در حفظ سطح برگ فعال بستگی دارد ودر این مورد واریته هایی که دارای نیاز آبی بالاتری هستند، دارای وزن دانه بالاتر و همچنین میزان روغن بالاتری بوده اند. موقعیت دانه در طبق نیز در وزن آن موثر است ،دانه هایی که در قسمت دوایر بیرونی طبق قرار دارند دارای وزن بیشتری نسبت به دانه های روی دوایر قسمتهای داخلی تر هستند . با افزایش تعداد دانه  در واحد سطح وزن دانه کاهش می یابد. آدامز اظهار داشت که به منظور افزایش عملکرد ، انتخاب  برای یکی از اجزاء عملکرد  ممکن است  به شکست منجر شود ، زیرا بین اجزاءعملکرد گیاه همبستگی منفی وجود دارد.

(ادامه و بررسی تنش خشکی در فایل )

جهت مشاهده نمونه های دیگر از پایان نامه مهندسی کشاورزی کلیک کنید.

نمونه ای از منابع فارسی

1. غفاری ،م.1386 ارزیابی و انتخاب لاین های اینبرد آفتابگردان در شرایط نرمال  وتنش خشکی در آفتابگردان.مجله نهال و بذر ،27 : 649-633.
2. غفاری پور،1.،1383،بررسی اثر تنش خشکی بر عملکرد و خصوصیات کمی وکیفی هیبریدهای جدید آفتابگردان. پالیان نامه کارشناسی ارشد دانشگاه آزاد اسلامی واحد کرج. صفحه120.
3. فرشاد فر ،ع. 1377. کاربر ژنتیک کمی در اصلاح نباتات.جلد دوم انتشارات دانشگاه رازی کرمانشاه.
4. فرشاد فر ،ع.1380.اصول و روشهای پیشرفته آماری.انتشارات طاقبستان. دانشگاه رازی کرمانشاه.
5. .کوچکی ،1381.زراعت در مناطق خشک: غلات، حبوبات،گیاهان صنعتی و گیاهان علوفه ای.انتشارات جهاد دانشگاهی مشهد.
6. 30.مظاهری لقب ،ح،و نوری،ف1380،اثر نرمال بر صفات مهم زراعی سه رقم آفتابگردان در زراعت دیم.مجله پژوهشی کشاورزی،سال سوم،جلد سوم،شماره اول. صفحه33.
7. مظفری،ک.وزینالی خانقاه،ح.،1376،تجزیه به عامل ها درآفتابگردان تحت شرایط عادی و تنش آبی.مجله علوم کشاورزی ایران،جلد28 ،شماره2،صفحه 53-63.
8. مظاهری لقب ،ح،و نوری،وح.زارع ابیانه.1382 اثرات تنش خشکی با اعمال نرمال آ،تابگردان در شرایط دیم.مجله پژوهش و سازندگی،59:81-86.
9. مظفری،ک.،ی. عرشی و ح . زینالی خانقاه. 1375. بررسی اثر تنش خشکی در برخی از صفات مورفوفیزیولوژیکی و اجزای عملکرد آفتابگردان. مجله بذر 12 (3) :24-33.
10. میر حسینی ،س.ر.1370.بررسی تحمل سه رقم اسپرس و یک رقم یونجه به کمبود آب.مجله پژوهش و سازندگی.17:29-26.
11. نجفی،ع1378،گزینش برای مقاومت به تنش کمبود آب در آفتابگردان.پایاننامه کارشناسی ارشد رشته اصلاح نباتات دانشکده کشاورزی دانشگاه تبریز.صفحه.97.
12. نبی پور، ع.، ب . یزدی صمدی، ا. صرافی، ع . زالی، ع . طالعی و ع .ا . شاه نجات بوشهری . 1384 . مجله علوم کشاورزی ایران، شماره 3، جلد 36 : 247- 265 .
13. 37.هادی،ه.،بررسی روند رشد و عملکرد چند رقنم آفتابگردان در تراکم های مختلف کاشت. پایان نامه کارشناسی ارشد رشته اصلاح نباتات دانشکده کشاورزی دانشگاه تبریز.صفحه 102.
14. 38.هاشمی دزفولی ،ا.و کوچکی،ع. وبنایان اول،م.،1374،افزایش عملکرد گیاهان زراعی(ترجمه) انتشاراتجهاد دانشگاهی مشهد. صفحه287.
15. یوسفی آذر، م و ع. رضایی .1386. ارزیابی تحمل به خشکی در لاین های گندم، علوم وفنون کشاورزی و منابع طبیعی،سال یازدهم، شماره 42: 121-113.
16. …
17. …