مدیریت اسلامی – ادبیات و مبانی نظری

 مدیریت اسلامی

 مبانی نظری مدیریت اسلامی  

1-2- اندیشمندان مدیریت اسلامی

2-2- منابع‌ تحقیق‌ در مدیریت‌ اسلامی‌ ……..

3-2- تعاریف مدیریت

4-2- مهمترین اهداف مدیریت عبارتنداز:

5-2- مفاهیم مدیریت ورهبری اسلامی

6-2- اهداف مدیریت اسلامی ……

7-2- جایگاه نهج البلاغه

8-2- معرفی مالک اشتر

1-8-2- گوشه ای از زندگی مالک

2-8-2- معرفی مالک اشتر در کلام امیرالمؤمنین (ع

9-2- سابقه و کیفیت تکوین مدیریت

1- 9-2- چارلز باباژ

2-9-2- نظریه اصول گرایان (وظیفه گرایان )

3-9-2- نظریه بوروکراسی وبر

4-9-2- نهضت روابط انسانی

5-9-2- نظریه تقویت رفتار

6-9-2- نظریه برابری

7-9-2- نظریه انتظار

8-9-2- تئوری مسیر – هدف

9-9-2- الگوی رهبری مشارکتی

10-9-2- مدل منطقی وعقلایی در تصميم گيري

11-9-2- نظریه عقلانی محدود و رضایتمندی

12-9-2- ویژگی های کمال مدیریت

13-9-2- نظریه سیستمی

1-2- نظریه پردازان مدیریت اسلامی

1- 1-2- نظریه های متقدم مدیریت اسلامی

– ندیشه غزالی طوسی

– اندیشه ابن خلدون

– ابونصر فارابی(339-259 ه.ق)

– ابن جماعه (733- 639 ه.ق)

– ابن تیمیه

– امام فخر رازی( 606- 536 ه.ق)

– ابویوسف

– ابن مقفع

– -جاحظ

– باقلانی مالکی ( متوفی 403 ه.ق )

– ابوالحسن‌ ماوردی‌

– ابوعلی سینا

– ابن قتیبه

– ابن طاهر بغدادی

2-1-2- نظریه های متأخر مدیریت اسلامی

– -نظریه رشد شهید علامه مطهری

– رویکرد نظری اصول گرایی

– رویکرد نظری اخلاق و ویژگی های مدیران اسلامی – مدیریت اسلامی

– رویکرد وظایف مدیران مسلمان

– رویکرد تأثیر ارزش های اسلامی بر مدیریت

منابع

مدیریت اسلامی

اندیشمندان مدیریت اسلامی

شناخت‌ هر موضوعی‌، مستلزم‌ تحقیق‌ دربارة‌ آن‌ است‌. تحقیق‌ دربارة‌ مؤلفان‌ مدیریت‌ در اسلام‌، موضوعی‌ بکر وبسیار ضروری‌ است‌. تاکنون‌ گرچه‌ عالمان‌ دینی‌ و اندیشمندان‌ اسلامی‌ فراوانی‌ در طی‌ 1400 سال‌ درزمینه‌های‌ فقهی‌، رساله‌ها و فتواهای‌ متعددی‌ از خود جای‌ گذاشته‌اند در این‌ میان‌، کمتر به‌نظام‌ اداری‌ و حکومتی‌ اسلام‌ پرداخته‌اند.

در این‌ فصل به شرح ‌حال‌ چند ‌تن‌ از نویسندگان‌ و متفکرانی‌ اشاره‌ می‌شود که ‌به‌ فکر پیاده‌ کردن‌ اصول‌ عملی‌ حکومت‌ در اسلام‌ بوده‌، و در این‌ حوزه‌ آثار علمی‌ از خود به‌‌جای‌ گذشته‌اند. آنچه‌ به‌ طور خلاصه‌ در صفحات بعد ذکر می شود نام‌ و دستاورد تعدادی از متفکران ‌برجسته‌ و مهم‌ در عرصه‌ اندیشة‌ مدیریت اسلامی است‌ که‌ از آنها نه‌ تنها در جهان‌ اسلام‌، بلکه‌ در عالم‌ غرب‌ نیز سخن‌ به‌ میان‌ می‌آید و آنان‌ نیز از اندیشه‌ سیاسی‌ این‌ متفکران‌ درمراکز علمی‌ خود بهره‌ می‌برند.

قبل‌ از توضیح‌ دربارة‌ کسانی‌ که‌ نظریه‌پرداز حکومت‌ اسلامی‌ از آغاز تاکنون‌ بوده‌اند، لازم‌ است‌ به منابع‌ مورد استفاده‌ آنها بطور مختصر اشاره‌ شود.

منابع‌ تحقیق‌ در مدیریت اسلامی

از یک‌ دیدگاه‌، می‌توان‌ منابع‌ مدیریت اسلامی را به‌ دو بخش‌ تقسیم‌ کرد: الف‌ – منابع‌ دست‌ اول‌، شامل‌ قرآن‌، سیره‌ (سنت‌)، عقل‌ و اجماع‌.

ب‌ ـ منابع‌ دست‌ دوم‌، شامل‌ منابع‌ اسلامی‌ برگرفته‌ از منابع‌ دست‌ اول‌ و منابع‌ تطبیقی ‌و سایر منابع‌.
«اسلام‌، دینی‌ کامل‌ است‌ که‌ تقریباً برای‌ تمام‌ فعالیتهای‌ بشری‌ اعم‌ از فردی‌ یا جمعی‌، قوانینی‌ را در خود دارد. اسلام‌ قوانین‌ کاملی‌ را برای‌ ادارة‌ حکومت‌، دولت‌، جنگ‌ وتعیین‌ حدود ارائه‌ کرده‌ است‌. هیچ‌ عرصه‌ای‌ از فعالیت‌ فردی‌ و اجتماعی ‌وجود ندارد که‌ در پوشش‌ حقوق‌ اسلامی‌ قرار نگرفته‌ باشد. باور بر این‌ است‌ که‌ چنین‌ دین‌ کاملی‌، مستعد ارائه‌ پاسخ های‌ جدید به‌ مسائل‌ امروزین‌ جوامعی‌ است‌ که‌ در جست‌وجوی‌ توسعه‌ و نوسازی‌ هستند.

در این فصل سعی شده مجموعه ی کامل و مفیدی از نظریه های مدیریت اسلامی گردآوری شود. همچنین تعدادی از نظریه های مدیریت به دلیل مقایسه و تشابه آن ها با مدل نهایی در این فصل ذکر شده است. قبل از ارائه نظریه های مدیریت اسلامی لازم است بعضی از واژه های مهم و کلیدی این پژوهش شرح داده شود.

تعاریف مدیریت

1-مدیریت فرآیندی است که بوسیلۀ آن کوشش های فردی و گروهی برای رسیدن به اهداف مشترک با هم هماهنگ می شوند (صادق پور ومقدس، 1370، 50).

2-هنر ادارۀ مجموعه امکانات و استعدادهای مادی ومعنوی در یک سازمان را، براساس آگاهی های مناسب، بخاطر بهتررسیدن به هدف را مدیریت گویند (تقوی دامغانی،1368،18).

3-مدیرت فرآیند بکارگیری مؤثر وکارآمد منابع مادی وانسانی دربرنامه ریزی، سازماندهی، بسیج منابع و امکانات، هدایت وکنترل است که براساس نظام ارزشی مورد قبول وبرای رسیدن به اهداف سازمانی صورت می گیرد ( صفرزاده، 1385، 4).

مفاهیم مدیریت و رهبری اسلامی

-رهبری و مدیریت در اسلام مترادف است با ارشاد و رشد یاهدایت و رشد. قدرت رهبری همان قدرت بر هدایت و ارشاد است و قدرت مدیریت همان است که در فقه اسلامی رشد نامیده شده است (مطهری، 1364، 209).

-رهبری عبارتست از هنر برانگیختن وقدرت نفوذ برپیروان به گونه ای که با میل و رغبت جهت نیل به هدف های سازمان، تلاش نمایند (بهارستان،1384،15 ).

-امامت و رهبری الهی در اسلام یعنی پیشوایی و ریاست امور دین و دنیا از سوی کسی که دارای شرایطی از قبیل عصمت، ولایت معنوی و مرجعیت دینی است وچون جانشین پیغمبراست، باید از راه پیغمبر شناسانده شود (تنصیص)؛ تا به هدایت ورهبری جامعه در اجرای احکام و قوانین کلی شریعت و اخلاق و حفظ مواریث معنوی اسلام بر پایه اصول دین بپردازد (مطهری، 1364، 15).

– مدیریت در اسلام (که رهبری حالتی خاص از آن است)، براساس طرح و برنامه ای سازگار با مبانی اسلام و به سوی اهداف اسلام پسند است که در رأس همۀ آنها، قرب الهی قرار دارد و در این راستا، وسیله وکیفیت برخورد با افراد نیز باید مطابق موازین اسلامی باشد (مصباح یزدی، 1391، 15).

–مدیریت اسلامی عبارتست از تنظیم روابط افراد(در ابعادرابطه باخود، خلق وخالق) و هماهنگی نیروها به عنوان تکلیف ومسئولیتی الهی در خدمت آزادسازی انسان از قید و بندهای غیرالهی به منظور رشد و شکوفایی استعدادهای اوجهت نیل به هدف های ارزشمندسازمان که به قرب الهی می پیوندد (بهارستان، 1384، 15).

–مدیریت اسلامی شیوه ی بکارگیری منابع انسانی و امکانات مادی، برگرفته از آموزه های اسلامی برای نیل به اهداف متأثر از نظام ارزشی اسلام است (پیروز ودیگران،1384، 11).

اهداف مدیریت اسلامی

• 1-برقراری عدالت اجتماعی و اقامه قسط و عدل در سازمان
• 2-احقاق حق افراد سازمان
• 3-ظلم ستیری و کفرستیزی
• 4-تعلیم وآگاهی بخشیدن به افراد سازمان و تربیت معنوی و احیای ارزش های اخلاقی
• 5-ایجاد فرصت و فراهم ساختن زمینه برای رشد، تعالی، کمال شایسته و توفیق قرب الهی در افراد سازمان.
• 6-فراهم ساختن فرصت و امکان به فعل درآمدن توانایی های بالقوۀ افراد و بروز قوۀ خلاقیت، سازندگی و ابتکار در افراد سازمان و بعبارت کوتاه، احیای فطرت پاک افراد و کنترل هوای نفس.
• 7-هدایت، حمایت، تقویت، یاری و مساعدت به افراد سازمان به جای تفتیش، بازرسی و انتقاد جویی.
• 8-فراهم ساختن زمینه های مشورت، تبادل نظر، هم اندیشی، تعاطی افکار و تعامل بین افراد سازمان.
• 9-برقراری روحیه برابری و برادری و برقراری روابط انسانی در افراد سازمان.
• 10-حل مشکلات، فردی، سازمانی و اجتماعی
• 11-تأمین مصالح مادی و معنوی افراد و سازمان
• 12-انجام وظیفه بعنوان عبادت و عمل صالح
• 13-اتخاذ تصمیمات عاقلانه، منصفانه و حکیمانه
• 14-ازدیاد تألیف قلوب و تقویت اخوت اسلامی
• 15-رسیدن به فلاح و رستگاری به عنوان هدف نهایی مدیریت اسلامی(بهارستان،1384،17).

نظریه پردازان مدیریت اسلامی

پس از ظهور اسلام در شبه جزیره عربستان و تشکیل حکومت اسلامی در مدینه توسط رسول گرامی اسلام، اصل و اساس تئوری های سیاسی و مدیریت اسلامی بنیان نهاده شده و در عمل و گفتار توسط ایشان تا حد ممکن و با توجه به ظرفیت حاکم بر آن زمان تبیین شده است. پس از آن با گسترش قلمرو حکومت اسلامی در زمان خلافت خلفای راشدین سازمان ها و تشکیلات وسیع تری به وجود آمد که قطعاً بر نحوه مدیریت این تشکیلات تأثیراتی داشت.

با قبول حکومت توسط امام علی (ع) ایشان آن چنان الگویی نظری و عملی از حکومت و مدیریت الهی بر مبنای عدالت به جهانیان ارائه فرمودند که این الگو همچنان بر تارک دنیا می درخشد. در این فصل به شرح حال چهارده تن از نویسندگان و متفکرانی اشاره می شود که به فکر پیاده کردن اصول عملی حکومت در اسلام بوده و در این حوزه آثار علمی ارزشمندی از خود به جای گذاشته اند.

با توجه به تاریخچه مدیریت، نظریه مدیریت علمی، جزء اولین نظریه های مدیریتی نیست و پیش از آن دیدگاه های دیگری در خصوص مسائل مدیریت مطرح بوده است. اما این نظریه موجب شد نظریه جدیدی دراین مورد پدید آید. یعنی به جای اینکه بر تجربه های شخصی و سلیقه ای در اعمال مدیریت، با ارائه روش منطقی و تجربی، به حل مسائل مدیریتی و سازمانی پرداختند و قواعد کلی بر امور مربوط به اداره سازمان حاکم گردید. بنابراین نظریه های مدیریت اسلامی را می توان به روش تطبیقی به روش ذیل دسته بندی نمود (چاوشی، 1388، 45).

رویکرد نظری اخلاق و ویژگی های مدیران اسلامی – مدیریت اسلامی

دو دسته نظریه های قبلی یعنی نظریه رشد و نظریه اصول گرایی از نظر پوشش وسیع تر بوده و جامعه اسلامی و سازمانها را دربر می گرفت. نظریه اخلاق و ویژگی های مدیران بر خصوصیاتی که مدیر باید داشته باشد و نباید داشته باشد، تکیه دارد و می تواند به عنوان شاخص هایی جهت گزینش افراد جهت پست های مدیریتی به کار گرفته شود.

البته باید توجه داشت که در درجه لازم ویژگی های برشمرده شده در این دیدگاه برای سطوح مختلف مدیریتی تفاوت دارد و این طور نیست که در هر سطحی و هر مدیری باید کلیه این صفات را در حد اعلی داشته باشد (چاوشی، 1388، 50).

شرایط و اوصافی که تعیین کننده ویژگی های خاص مدیر در نظام اسلامی است شامل دو گروه صفات می گردد؛

گروه اول – عبارتند از :

1-تعهد به اسلام واخلاق اسلامی

2-اهلیت

3-اعتماد

که این سه خصیصیه شامل مجموعه ای به شرح زیر می باشد که مشخص کننده مفهوم هر کدام در نظام مدیریت اسلامی است :

الف – تعهد به اسلام و اخلاق اسلامی

این ویژگی شامل ایمان، تقوا، اعتقاد به ولایت فقیه، اتکال به الله، ازخاندان های صالح و شایسته بودن، عدالت و امانتداری می گردد.

ب –اهلیت داشتن مدیر حاوی مجموعه ای به شرح زیر است :

• کاردانی
• قدرت و توانایی اداره امور
• بینش و آگاهی (اسلامی، علمی، سیاسی)
• توانایی جسمی

ج – اعتماد : که مقصود از آن مورد وثوق بون مدیر اسلامی است.

• – رویکرد وظایف مدیران مسلمان
• می گردد.
• بیر امور توفیق یابد که شامل قاطعیت،، عفو و اغماض ، سعی و جهد، تزکیه و حسن خلق.
• امی بدین گروه دوم، خصوصیاتی که مدیر پس از احراز شرایط اولیه باید رفتار و کردار و اندیشه اش با آن ها منطبق باشد تا بتواند در تدبیر امور توفیق یابد که شامل قاطعیت – پیشگامی در اعمال – جاذبیت ودافعیت – وقار و هیبت – گشاده روئی – سخن گفتن به زبان عامه – دوراندیشی – شهامت و اعتماد به نفس – سرعت عمل در کار – برخورداری از آرامش و حوصله کافی – احساس مسئولیت و وظیفه شناسی – منظّم بودن در کارها – قوه ابداع و ابتکار داشتن و سعه صدر می گردد (سیاهپوش، 1365).

  نظریه های متأخر مدیریت اسلامی

اگر از آثاری که از زمان های دور درباره مدیریت و رهبری اسلامی نگاشته شده است بگذریم و مدیریت اسلامی را به عنوان موضوعی که پس از پیدایش حوزه مدیریت در غرب دنبال کنیم قدیمی ترین اثر را می توان در اوایل دهه 50 هجری شمسی یافت. برخی از محققان اسلامی از جمله برجسته ترین آنها علّامه مرتضی مطهری در این دوره نظریه ای ارائه دادند که توانستند تاحدودی عطش اسلام خواهی جوانان آن دوره را مبنی براینکه آیا اسلام هم در حوزه مدیریت سخن و نظریه ای دارد یا نه، پاسخگو باشند.

اقای کاظم چاوشی نظریات متأخر متفکران اسلامی را در حوزه مدیریت به پنج دسته تقسیم بندی نموده است:

1- نظریه یا رویکرد نظری رشد در مدیریت اسلامی

2- رویکرد نظری اصول گرایی

3- رویکرد نظری اخلاقی و ویژگی های مدیران اسلامی

4- رویکرد وظایف مدیران مسلمان

5- رویکرد تأثیر ارزش های اسلامی بر مدیریت (چاوشی، 1388، 43)

رویکرد نظری اخلاق و ویژگی های مدیران اسلامی

دو دسته نظریه های قبلی یعنی نظریه رشد و نظریه اصول گرایی از نظر پوشش وسیع تر بوده و جامعه اسلامی و سازمانها را دربر می گرفت. نظریه اخلاق و ویژگی های مدیران بر خصوصیاتی که مدیر باید داشته باشد و نباید داشته باشد، تکیه دارد و می تواند به عنوان شاخص هایی جهت گزینش افراد جهت پست های مدیریتی به کار گرفته شود. البته باید توجه داشت که در درجه لازم ویژگی های برشمرده شده در این دیدگاه برای سطوح مختلف مدیریتی تفاوت دارد و این طور نیست که در هر سطحی و هر مدیری باید کلیه این صفات را در حد اعلی داشته باشد (چاوشی، 1388، 50).

شرایط و اوصافی که تعیین کننده ویژگی های خاص مدیر در نظام اسلامی است شامل دو گروه صفات می گردد؛

گروه اول – عبارتند از :

1-تعهد به اسلام واخلاق اسلامی

2-اهلیت

3-اعتماد

مدیریت اسلامی

جهت مشاهده نمونه های دیگر از ادبیات ، پیشینه تحقیق و مبانی نظری پایان نامه های مدیریت کلیک کنید.

نمونه ای از فهرست منابع مدیریت اسلامی

الف – منابع فارسی

2. سید رضی، ابوالحسن محمدبن الحسین. (1379). نهج البلاغه. ترجمه ی محمد دشتی. چ دوم، قم: انتشارات پارساییان.
3. سید رضی، ابوالحسن محمدبن الحسین. (1368). نهج البلاغه. ترجمه سیدجعفر شهیدی. چ اول، تهران: شرکت انتشارات علمی وفرهنگی.
4. سید رضی، ابوالحسن محمدبن الحسین. (1377). نهج البلاغه با ترجمه و شرح فشرده. ترجمه محمد جعفر امامی و آشتیانی. چ پنجم، قم: انتشارات علی بن ابی طالب(ع).
5. ابن اعثم کوفی،محمدبن علی. (1372). الفتوح. ترجمه محمد ابن احمد مستوفی. تهران: انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی.
6. ابن خلدون، عبدالرحمن. (1359). مقدمه ی ابن خلدون. ترجمه پروین گنابادی. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
7. ابطحی، سید حسین. (1368). مدیریت منابع انسانی. چ پنجم، کرج: مؤسسه تحقیقات و آموزش مدیریت.
8. آریانپور کاشانی،عباس وآریانپور کاشانی، منوچهر. (1363). فرهنگ انگلیسی به فارسی. چ پنجم، تهران: انتشارات امیرکبیر.
9. اتابکی، پرویز. ( 1380). فرهنگ جامع کاربردی فرزان. چ اول، تهران: نشر پژوهش فرزان روز.
10. …
11. …

ج- منابع انگلیسی

• 1-Archer, Ernest R.(Feb1980). “How to make a business decision: An analysis of theory and practice”; Management Review, No. 69.
• 2-Blai, Boris(Jan 1986) “Eight steps to successful problem solving”; Supervisory Management.
• 4- Calvert, Randall(1989) “Political Decision Making with Costly and Imperfect Information”; in P. E. Johnson; Formal Theories of Politics: Mathematical Modelling in Political Science; New York: Pergamon Press.
• 5-Davis, Gordon B. & Margrethe H. Olson(1984)” Management Information Systems: Conceptual Foundations, Structure, and Development” 2^nd Ed. New York: McGraw-Hill.
• 6-Drucker, Peter(Feb1987) “How the effective executive does it?”; Fortune.
• 7-Glaser, B.& strauss,A(1967) ”The Discovery of the Grounded Theory: Strategres for Qualitative Research” , New york.
• 8- Keeney, Ralph L(1998)” Smart Choices: A Practical Guide to Making Better Decisions” Boston: Harvard Business School Press.
• 9-Kenji,Doya&shadlen,Michael N(2012)”Decision Making”.current opinion in Neurobiology22(6).
• 10- March, James G(1994)” A Primer on Decision Making” New York: Free Press.
• 11-Neuman,Lawrence(1977) ”Socialresearch methods : qualitative and quantitative approches”3d.ed.Boston, Allun and Bacon.
• 12-Powell,R(1999)”Recent trends in research: amethodological essay”,Library and Information Science Research , Vol, 21NO.1.
• 13-Render, Barry & Ralph Stair, Jr(1992)” Introduction to Management Science” Boston: Allyn and Bacon.
• 14-Robbins, Stephen, P(2000)” Managing Today” New Jersey: Prentice Hall.
• 15–Robbins, Stephen, P(1998)”Management Concepts Applications”1998
• 16- Selden,L(2005) ”On grounded theory-with some malice”.Journal of Documentation , vol,6 1NO.1.
• 17-Simon, Herbert A(Oct 1986) “Rationality in Psychology and Economics” Journal of Business”.
• 18-…
• 19-…