برنامه درسی – ادبیات، مبانی نظری و پیشینه تحقیق برنامه درسی

 مبانی نظری برنامه درسی

فصل دوم- مطالعات نظری

مقدمه…………………………………………………………………………………………………………………..

2-1. آموزش ابتدائی………………………………………………………………………………………………..

2-2. برنامه‌ریزی درسی در آموزش ابتدائی

2-2-1.  برنامه درسی ……………………………………………………………………………………………….

2-2-2. تعریف برنامه درسی …………………………………………………………………………………

2-2-3. برنامه‌ی درسی به عنوان فهرست رئوس مطالب………………………………………………….

2-2-4. برنامه‌ی درسی به‌عنوان محصول……………………………………………………………………..

2-2-5. برنامه‌ی درسی به‌عنوان فرایند…………………………………………………………………………

2-3. طراحی برنامه‌ی درسی……………………………………………………………………………………..

2-3-1. الگوی مبتنی بر موضوعات درسی مدون به‌عنوان منبع اطلاعاتی……………………………..

2-3-2. الگوی مبتنی بر دانش‌آموز به عنوان منبع اطلاعاتی………………………………………………

2-3-3. الگوی مبتنی بر جامعه به عنوان منبع اطلاعاتی…………………………………………………..

2-3-4. سایر طرح‌های برنامه درسی ……………………………………………………………………….

2-4. تحلیل محتوای کتاب‌های درسی…………………………………………………………………………

2-4-1. تحلیل محتوای توصیفی………………………………………………………………………………..

2-4-2. تحلیل محتوای ارتباطی رسانه‌های آموزشی……………………………………………………….

2-4-3. تحلیل محتوای استنباطی رسانه‌های آموزشی……………………………………………………..

2-5. تعریف یادگیری……………………………………………………………………………………………..

2-5-1. تغییر یادگیری در مراحل رشد……………………………………………………………………….

2-5-2. آیا یادگیری به تقویت وابسته است؟…………………………………………………………………

2-5-3. نظریه نگرش در یادگیری……………………………………………………………………………….

2-6. فرایندهای زیستی، شناختی و عاطفی ـ اجتماعی

2-6-1. فرایندهای زیستی…………………………………………………………………………………………

2-6-2. فرایندهای عاطفی ـ اجتماعی………………………………………………………………………….

2-7. الگوی رشدبا توجه به دوره‌های حیات…………………………………………………………………

2-8. تغییرات مؤثر بر فرایند رشد………………………………………………………………………………

2-9. رشد روانی اجتماعی……………………………………………………………………………………….

2-10. ویژگی‌های عاطفی، شناختی و حرکتی کودکان 11-6 ساله……………………………………..

2-10-1. ویژگی‌های عاطفی کودکان 11-6  ساله…………………………………………………………

2-10-2. ویژگی‌های شناختی کودکان 11-6 ساله………………………………………………………….

2-10-3. ویژگی‌های حرکتی کودکان 11-6 ساله…………………………………………………………..

2-11. تفکر…………………………………………………………………………………………………………..

2-11-1. کارکردهای اصلی تفکر……………………………………………………………………………….

2-11-2. راهبردهای تفکر………………………………………………………………………………………..

2-12. اعمال و کارکردهای شناختی……………………………………………………………………………

2-13. اعمال و کارکردهای فراشناختی…………………………………………………………………………

2-14. انگیزه…………………………………………………………………………………………………………

2-15. طبقه‌بندی بلوم از اهداف آموزشی………………………………………………………………………

2-15-1. حوزه‌ی شناختی………………………………………………………………………………………….

2-15-2. حوزه‌ی عاطفی…………………………………………………………………………………………..

2-15-3. حوزه‌ی روانی ـ حرکتی……………………………………………………………………………….

2-16. اصول حاکم بر برنامه درسی فارسی در دوره‌ی ابتدائی………………………………………….

2-17. اهداف مشترک برنامه‌ی درسی فارسی با دیگر بررنامه‌های درسی………………………………

2-18. هدف‌های کلی برنامه درسی فارسی در دوره‌ی ابتدائی ………………………………………….

2-19. فلسفه‌ی وجودی ماهیت و ساختار ماده‌ی درسی …………………………………………………..

2-20. اهداف کلی برنامه‌ی درس فارسی پایه‌های چهارم، پنجم و ششم……………………………….

2-21. پیشینه‌ی تحقیق……………………………………………………………………………………………….

2-21-1. سوابق مرتبط………………………………………………………………………………………………

منابع

مقدمه

کتاب درسی مهم­ترین و پرکاربرد­ترین رسانه آموزشی است که در نظام­های تعلیم و تربیت جهان مورد استفاده قرار می­گیرد آل تبیج[1] (1991) معتقد است «کتاب­های درسی همه روزه توسط معلمان و شاگردان به کار می­رود و گاهی اوقات به عنوان تمام برنامه درسی مورد تاکید معلم قرار میگیرد این در حالی است که در نظام­های آموزشی که الگوی برنامه درسی آن­ها مبتنی بر موضوع­های درسی مدون و یا مبتنی بر طرح­های قابلیت­های خاصی[2] است کتاب درسی مهم­ترین و تنها منبع مورد استفاده در فرآیند یاددهی و یادگیری است و آموزش و پرورش کشور ایران در بخش آموزش­های فنی و حرفه­ای از دو الگوی فوق استفاده می­نماید.

بدین صورت که برخی از دروس که مربوط به آموزش فنون و مهارت­ها است از الگوی صلاحیت­های خاص  و  دروس نظری از الگوی مبتنی بر موضوع­های درس مدون استفاده می­نماید اهمیت کتاب­های درسی تنها از جنبه­ی ابزاری برای آموزش مطرح نیست بلکه کاربرد گسترده­ی آن در مدارس، دانش­آموزان را در معرض عقاید، ایده­ها و افکار گوناگونی قرار می­دهد که از سوی ناشران و تولید کنندگان کتاب­های درسی به طور مستقیم و یا غیر مستقیم ارائه می­شود. (واتییکر و دیبر[3] 2000).

کتاب درسی به عنوان تنها رسانه­ای که نقش هدایت فعالیت­های یاددهی – یادگیری را در کلاس ایفا می­کند دارای اجزاء و عناصری است و ارتباط منطقی و صحیح عناصر یک کتاب درسی به کار آیی آن در آموزش کمک شایان توجهی می­کند اهداف، محتوا (شامل متن نوشتاری، تصاویر، نوارها، جداول) و تمرین­ها سه بخش مهم یک کتاب درسی را تشکیل می­دهند.

محتوا و  تمرین­ها باید در جهت تحقق اهداف کتاب درسی باشند مسئله اصلی این تحقیق آن است که آیا عناصر کتاب­های فارسی دوره دوم ابتدائی از انسجام درونی لازم برخوردار است و با اهداف پرورش مهارت­های شناختی، عاطفی و روانی – حرکتی همسو است.

با توجه به هدف تحقیق لازم است به تعاریف مورد نیاز اشاره شود.

  آموزش ابتدایی

اولين دوره آموزش و تربيت براي هر انساني به طور رسمي، آموزش ابتدايي است. بعد از آموزش‌هايي كه فرد در محيط خانواده فرا مي‌گيرد، آموزش‌هاي رسمي به عنوان آموزش دوره‌ عمومي شروع مي‌شود. كودكان از سن 5 سالگي وارد عرصه تعليم و تربيت رسمي مي‌شوند و پس از طي 6 سال آموزش و تربيت به دوره بعدي يعني راهنمايي تحصيلي وارد مي‌شوند.. دوره‌ ابتدايي با توجه به اهمیت اش در سال های اخیر مورد توجه دانشمندان علوم تربیتی و روانشناسی قرار گرفته است و حركت های جديدي كه در زمينه توسعه برنامه درسی این دوره  در قرن اخير ايجاد شده است که نشان دهنده اهميت زياد آموزش ابتدایی  می باشد .

هدف عمده آموزش دوران ابتدایی ، پرورش استعدادها و قابلیت های بالقوه کودکان می باشد ؛ لذا این آموزشها درتمام دنیا ، تحت عنوان آموزشهای عمومی در نظر گرفته می شوند

در جوامع بدوی ، مجموعه میراث فرهنگی بسیار اندک بوده و سطح دانش و مهارت ها آن چنان وسیع نبود ، در نتیجه نیازی به نظام آموزشی منسجم با سبک برنامه خاص احساس نمی شد . آموزش ، بیشتر از طریق خانواده ها انجام می شد و جنبه غیر رسمی داشت.

با گذشت زمان در کشورهای مختلف ، نظام های آموزشی رسمی با ساختار بسیار منظم و برنامه ریزی شده ، شکل گرفت .

در ایران با وجود تاریخ و تمدن کهن ، سیستم آموزشی در طول تاریخ دچار تحول گردیده و تحولات بسیار وسیعی در مقاطع مختلف رخ داده است؛ البته دوره ابتدایی با این اسم ، در نظام آموزشی ایران وجود نداشت . بعد از انقلاب مشروطه در سال ١٢٩٠ هجری شمسی ، قانون معارف برای اولین بار تصویب شد ، در نتیجه آموزش ابتدایی را به عنوان اولین مرحله ساختار نظام آموزشی نوین ایران معرفی نمود و لزوم بسط و گسترش آموزش ابتدایی نوین در تاریخ ایران ، برای اولین بار مطرح شد .

در سال ١٣٢٢ طبق قانون تعلیمات اجباری ، آموزش ابتدایی به عنوان یک دوره آموزش عمومی و تعلیمات اجباری ، مطرح و همگانی شد.

  برنامه ­ریزی درسی در آموزش ابتدائی

برنامه درسی

برنامه درسی را باید رشته­ای جوان به شمار آورد که اکنون در حال گذر از مراحل تکوین و تکامل خویش است و در طی سال­های کوتاه عمر خویش آثار علمی فراوانی در این رشته به علاقه­مندان تعلیم و تربیت عرضه شده است. (مهر محمدی 1381) این آثار در زمینه تعاریف، نظریه­ها، رویکردها، طراحی و برنامه­ریزی، ارزشیابی گسترده شده و دامنة وسیعی پیدا کرده است، در این کتاب فقط به موضوعاتی از برنامه درسی پرداخته می­شود که بر اساس آن بتوان رسانة آموزشی را بهتر شناخته و روشهای تحلیل محتوای آنرا فهمید.

  تعریف برنامه درسی

شاید بتوان سئوالات چهارگانه تایلر[4] (1949) را نقطه شروع و یا عطفی در رشته برنامه درسی نامید. تایلر با مطرح کردن این سئوالات چهارچوبی ابتدایی و گسترده برای فعالیت­های برنامه­ریزان درسی مشخص کرد.

1- مدرسه باید به دنبال چه هدف­هایی باشد؟

2- کدام تجربیات یادگیری می­توانند زمینة رسیدن به اهداف را فراهم کنند؟

3- چگونه می­توان تجربیات یادگیری را بطور موثری سازماندهی کرد؟

4- چگونه می­توانیم رسیدن به اهداف تربیتی را مشخص کنیم؟

نظریه تایلر با پاسخگویی به این سئوالات شکل گرفت و متعاقب آن صاحبنظران بسیاری به ارائه دیدگاه­های خود در رابطه با برنامه درسی پرداختند تعدد دیدگاه­ها، و ضرورت ارائه جمع­بندی از آنها، طبقه­بندی­های گوناگونی از تعاریف برنامه درسی را در برداشت در این کتاب با توجه به یکی از طبقه­بندی­ها 2002 به بحث مختصری پیرامون تعاریف گوناگون برنامه درسی از دیدگاه برخی صاحب­نظران پرداخته می­شود.

 برنامه درسی به عنوان فهرست رئوس مطالب[5]

بسیاری از مردم هنوز برنامه درسی را معادل با سیلابس می­دانند، سیلابس­ها در اصل به عناوین، سرفصل­ها و یا رئوس اصلی مطالب برای یک سخنرانی و یا مقاله اطلاق می­گردد و در آموزش به عناوین محتوایی گفته می­شود که باید توسط معلم تدریس شده و دانش­آموزان بر اساس آنها مورد آزمون قرار گیرند.

این تعریف برنامه درسی که به آن برنامه درسی به عنوان محتوا (پورتلی[6] 1987) و یا رویکرد موضوعی به برنامه درسی (میلر 1983)، و یا موضوعات و مواد درسی (سیلور 1980) نیز گفته می­شود؛ معمولاً شامل فهرستی از محتوا، موضوعات، و یا مواد درسی است که باید به وسیله معلم تدریس شده و بوسیله فراگیران یادگرفته شود. در این راستا تعلیم و تربیت به مفهوم مدیریت فرآیندی است که مفاهیم و موضوعات با اثربخش­ترین روش­ها به دانش­آموزان منتقل می­گردد (بلین کین 1992).

برنامه درسی به عنوان محصول

این تعریف از برنامه درسی که بطور گسترده متأثر از روش مدیریت علمی در آغاز قرن بیستم بود بوسیله بابیت (1918) و تایلر (1849) مطرح شده و توسعه یافت. آموزش و پرورش در این نگاه به عنوان تمرین­های تکنیکی برای دستیابی به اهدافی مشخص در نظر گرفته شده است. بدین منظور اهداف برنامه که از تجزیه مهارت­های مورد نیاز یک شغل بدست آمده است مشخص می­شود، سپس برنامه­ای برای دستیابی به آنها تنظیم شده و اجرا می­گردد و نهایتاً نتایج اندازه­گیری می­شود (اسمیت 2000).

این رویکرد از برنامه درسی در بسیاری از طرح­های آموزشی[7] دیده می­شود. در این تعریف هدف­های عینی بر موضوع درسی مقدم فرض شده و برنامه­ریزان به طراحی از برنامة درسی که حول فعالیت­های معین بزرگسالان بنا شده باشد دعوت شده­اند (سیلور 1980). محوریت این رویکرد از برنامه درسی شکل­دهی به هدف­های رفتاری و تبیین نتایج است. محتوا و روش­ها برای دستیابی به نتایج انتخاب و سازماندهی می­شوند.

مفهوم برنامه درسی به عنوان محصول اثری ژرف، در تعلیم و تربیت داشته و فراهم آورندة پایه و اساس تعلیم و تربیت مبتنی بر شایستگی[8] و یا قابلیت مدار بوده است.

آموزش و پرورش قابلیت مدار با این موارد سر و کار دارد: قابلیت، مشخص ساختن شاخص­های ارزشیابی برای تعیین میزان دستیابی به قابلیت­ها و طراحی نظام مناسب آموزشی. (میلر 1983).

[1]. A Ltheach .P .C

[2]. Spececific competencics

[3] . Whhitaker , B . R . Dyer , T . E .

[4] Tyler. K

[5] Syllabus

[6] Portelli. John. P

[7] Training Programs

[8] Compctency Bnsed Education

طراحی برنامه درسی

نظریه پردازی در برنامه درسی بطور مشخص در سال 1961 توسط جورج بو شامپ مطرح گردید. او نظریه برنامه درسی را به دو شاخه طراحی برنامه درسی[1] و برنامه ریزی درسی[2] تقسیم کرد (قورچیان 1383).

در طراحی برنامه درسی، عناصر تشکیل دهنده برنامه درسی و چگونگی ارتباط آنها با هم مورد بحث و بررسی قرار می­گیرد در حالیکه در برنامه­ریزی درسی، عناصر تشکیل دهندة برنامه درسی بطور عملی در رابطه با یک درس خاص به کار گرفته می­شوند که منجر به تهیه، اجرا و ارزشیابی برنامه آن درس می­گردد.

به عبارت دیگر در طراحی، برنامه­ریزان با استفاده از نظریه پردازی به تصمیم­گیری پیرامون عناصر برنامه درسی و چگونگی ارتباط آن عناصر با هم می­پردازند که معمولاً منجر به الگوهایی جهت برنامه­ریزی فعالیت­های یاددهی، یادگیری می­شود.

به منظور تحلیل محتوای رسانه­های آموزشی باید مشخص شود که رسانة آموزشی در طراحی برنامه درسی چه جایگاهی دارد؟ و دارای چه ویژگی­هایی است و چه ارتباطی با دیگر عناصر برنامه درسی دارد؟ پاسخ به این سئولات نیازمند بررسی نظریات و الگوهای مختلف در طراحی برنامه درسی است نظریه­پردازان ضمن اختلاف نظر در مورد عناصر برنامه درسی دیدگاه­های متفاوتی نیز در رابطه با ویژگی­های آنها ارائه داده­اند. کلاین (1985) الگوهای طراحی برنامه درسی را از جهت منبع اطلاعاتی مورد بحث قرار داده و آنها را به چهار گروه تقسیم می­کند:

• الگوی مبتنی بر موضوع­های درسی مدون به عنوان منبع اطلاعاتی
• الگوی مبتنی بر دانش­آموز به عنوان منبع اطلاعاتی
• الگوی مبتنی بر جامعه به عنوان منبع اطلاعاتی
• سایر طرح­های برنامه درسی

در ادامه با توجه به تقسیم­بندی فوق، الگوهای طراحی برنامه درسی بررسی موقعیت عناصر برنامه درسی در هر الگو تبیین می­شود.

[1] Curriculum Design

[2] Curriculum Development

سایر طرح­های برنامه درسی

کلاین در چهارمین بخش از طبقه­بندی خود از سایر طرح­های برنامه درسی نامبرده است، از جمله: طرح­های مطرح شدة توسط او طرح قابلیت­های خاص[1] است ن آآ

این نوع طرح­های برنامه درسی برگرفته از تعریف برنامه درسی بعنوان محصول می­باشد. تصمیم­گیری در خصوص عناصر برنامه درسی در این طرح، مشابه با طرح مبتنی بر موضوع­های مدون درسی است.

در طرح­های برنامه درسی ضمن تعیین عناصر برنامه به توضیح پیرامون چگونگی ارتباط عناصر و برنامه درسی با هم پرداخته می­شود. هر کدام از طرح­های چهارگانه برنامة درسی، عناصر برنامه و نقش و جایگاه آنها را بطور متفاوت مورد توجه قرار می­دهند برای مثال نقش کتاب درسی در طرح­های مبتنی بر موضوع­های درسی مدون بسیار کلیدی و تعیین کننده است در حالیکه در الگوی مبتنی بر دانش­آموزان در حد یکی از چندین منبعی است که دانش­آموز می­تواند در تنظیم برنامه خود از آن استفاده کند.

اهداف در همه طرح­های برنامه درسی دارای اهمیت می­باشد کلاین (1985) در این باره معتقد است «بطور اصولی، الگوی برنامه ریزی که در نهایت انتخاب می­شود باید با هدف­ها و نتایج مختلفی را دنبال می­کند، این هدف­ها و نتایج باید به منزلة سرچشمة کلیه تصمیم­گیری­های مربوط به الگوی برنامه درسی تلقی شود».

با توجه به مطالعات تطبیقی بعمل آمده در خصوص عناصر برنامه درسی چهار عنصر اهداف[2]، محتوا[3]، روش­ها[4] و ارزشیابی[5] در اکثر دیدگاه­ها نمایان است (قورچیان و تن ساز1374).

البته در برخی دیگر از دیدگاه­ها از عناصری همچون سازماندهی محتوا، وسایل و مواد آموزشی، روش­های یاددهی – یادگیری نیز نامبرده شده است.

محتوا به عنوان یکی از عناصر برنامه درسی مورد تأکید اکثر نظریه­پردازان می­باشد. برخی نیز سازماندهی محتوا را به عنوان یکی دیگر از عناصر برنامه درسی مطرح می­کنند، اما نکته مهم، دانستن چگونگی ارائه محتوا است، هر محتوایی برای ارائه نیازمند ابزار و یا وسایل رسانه­های آموزشی نام دارند نقش، ویژگی­ها و جایگاه رسانه­های آموزشی در طرح­های مختلف برنامه درسی، متفاوت است. در طراحی مبتنی بر موضوع­های درسی مدون، رسانه آموزشی نقش مهم و اساسی ایفاء می­کند، معمولاً محتوا در یک رسانه آموزشی سازمان یافته و اساس کار معلم و دانش­آموز را تشکیل می­دهد.

محتوا توسط متخصصان موضوع­های درسی، قبل از اجرای برنامه انتخاب و سازماندهی می­شود همچنین بکارگیری اصول سازماندهی محتوا از قبیل توالی[6]، وسعت[7]، انسجام[8] و تعادل[9]، بستگی به قابلیت، دقت و کارآیی تدوین کنندگان محتوا دارد به عبارت دیگر می­توان گفت:  رسانه آموزشی مبنای آموزش، تمرین دانش­آموزان و ارزشیابی از آنها می­باشد؛ و این فرآیندی است که بلین کین (1994) از آن با عنوان رویکرد کتاب­های سنتی نام برده است. رایج­ترین رسانه آموزشی در این رویکرد کتاب درسی است. بنابراین کتاب درسی نقش محوری در فرآیند یاددهی – یادگیری ایفاء می­کند.

[1] Specific competencies

[2] Objectives

[3] Content

[4] Methods

[5] Evaluation

[6] Sequence

[7] Scope

[8] Intgreat

[9] Equilibration

جهت مشاهده نمونه های دیگر از ادبیات ، پیشینه تحقیق و مبانی نظری پایان نامه های علوم اجتماعی کلیک کنید.

نمونه ای از منابع و ماخذ

• احدی، حسن و بنی جمالی، شکوه السادات(1386).روانشناسی رشد(مفاهیم بنیادی در روانشناسی رشد کودک)، چاپ و نشر بنیاد، چاپ دهم
• ارجمند زهرا و دیگران. فارسی چهارم دبستان (بخوانیم). 1391. چاپ دهم. اداره کل چاپ و توزیع کتاب­های درسی.
• ارجمند زهرا و دیگران. فارسی چهارم دبستان (بنویسیم). 1391. چاپ دهم. اداره کل چاپ و توزیع کتاب­های درسی.
• ارجمند زهرا و دیگران. کتاب معلم فارسی چهارم. چاپ اول. اداره کل چاپ و توزیع کتاب­های درسی.
• اعرابي، سيد محمد،(1378) تحقيق تطبيقي، تهران، دفتر پژوهشهاي فرهنگي، چاپ دوم،
• اعرابي، سيد محمد،(1378) تحقيق تطبيقي، تهران، دفتر پژوهشهاي فرهنگي، چاپ دوم،
• افروز، غلامعلي (1388). روان شناسي و توانبخشي كودكان آهسته گام ، چاپ دهم، تهران، انتشارات دانشگاه تهران.
• اکبری شِلدره و دیگران. فارسی ششم دبستان . 1391. چاپ اول. اداره کل چاپ و توزیع کتاب­های درسی
• ایراندخت کلبعلی، پژوهش بررسی محتوای کتاب­های تعلیمات دینی – تعلیمات اجتماعی و ادبیات فارسی (مقطع ابتدائی و راهنمایی) در رابطه با آشنا سازی دانش­آموزان با ارزشهای اسلامی و ایرانی. کارفرما: شورای عالی انقلاب فرهنگی
• بازرگان، عباس و حجازي، الهه،و زهره سرمد 1386 روش‏هاي تحقيق در علوم رفتاري، تهران، آگاه، چاپ نهم
• …
• …

https://ro.uow.edu.au/thss/