ادیان و گفتگوی ادیان

ادیان و گفتگوی ادیان

منابع

مفهوم دین

واژه “دين” در رديف آن دسته از مفاهيمى قرار دارد كه همواره در ميدان آرا و نظرات گوناگون صاحب‏نظران قرار داشته است(مصباح یزدی، 1365، ص28) و به دست آوردن يك توافق مشترك در باره آن بسيار مشكل، بلكه محال است، تا جایی که عده‏اى از محققان آن را قابل تعريف نمى‏دانند.(1984، ص9- مطهری،1363، ص117)

رابرت ا.هيوم^[1] (1372) در كتاب اديان زنده جهان مى‏گويد: “دين به اندازه‏اى ساده است كه هر بچه عاقل و بالغ مى‏تواند يك تجربه دينى حقيقى داشته باشد و به اندازه‏اى جامع و پيچيده است كه براى فهم كامل و بهره‏گيرى تام از آن نيازمند تجزيه و تحليل مى‏باشد.” (ا.هیوم، 1372، ص18) میرچا الیاده^[2] نیز در دايرة المعارف دين نيز آورده: “شايد هيچ كلمه‏اى غير دين نباشد كه همواره و آشكارا خيلى صاف و ساده به كار رود؛ ولى در واقع، نمايانگر نگرش هايى باشد كه نه فقط بسيار متفاوتند، بلكه گاه مانعة الجمع‏اند.”(الیاده،1374،ص202) “تنها در غرب، آن قدر تعريفات فراوان از دين پديد آمده است كه حتى ارائه فهرست ناقصى از آن غير ممكن است.” (خرمشاهی،1373،ص 85)

لذا موضوع «دين» از چنان گستردگى و وسعتى برخوردار است كه به طور طبيعى، نمى‏توان از يك بعد و يا منظر خاصى به تحقيق و بررسى آن پرداخت.( ا.هیوم،1372،ص24) به هر روی مسلما لازم است مقصود از دین در این پژوهش – تاحد امکان واضح – مشخص گردد. بدين ترتيب، ارزيابى ديدگاه‏هاى گوناگون و متنوّع، می تواند روشن‏كننده وجوه گوناگون موضوع باشد.

معنای لغوی دین

به لحاظ لغوی واژه “religion” از ریشه لاتین”religio”، به معنای برقرار ساختن مجدد رابطه است(تالیافرو، 1998،ص22) و آگوستین^[3] آن را به معنای عبادت می دانست. فعالیتی که به واسطه آن مردم آگاهانه برای احترام و ستایش خدا رو به سوی او می کنند. بنابراین می توان آن را برقراری مجدد رابطه فراموش شده یا گسسته شده میان خدا و بندگان از طریق عبادت دانست.(گریفیتس، 2002، ص3) واژه “دین”  نیز واژه ای عربی است که به معانی گوناگون از جمله، جزا، اطاعت، قهر و غلبه، عادت، انقیاد، خضوع، پیروی و مانند آنها آمده است.(یزدانی، 1389، ص3)

منشاء دین

مطالعات پیرامون منشا دین را دو دسته کلی می توان مورد بررسی قرار داد:

– منشا به عنوان علت پیدایش دین: این گروه از مطالعات علت پیدایش دین را به عنوان یک امر خارجی که خود مشتمل بر یک سری قواعد و دستورهایی است مورد بررسی قرار می دهند.(فنایی،1375،ص 122)

– منشا به عنوان علت پذیرش دین: این مطالعات بررسی می کند که چرا  انسان‌ها با وجود اختلاف در فرهنگ‌ها، آداب، رسوم و دیگر وسائل زندگی‌شان به نحوی به دین گرایش دارند؟ چه علل و انگیزه‌های روانی باعث شده که انسان‌ها به دین روی آورند؟ (فنائی،1375،ص 124)

از سوی دیگر باید توجه داشت اگر نظريه پردازى، وجود خدا را نپذيرد، نخست دلیلی براى ديندارى ارایه مى دهد و سپس از طريق اين باور، پيدايش اديان را نيز تبيين مى كند به این ترتیب منشأ ديندارى همان منشأ پيدايش دين خواهد بود. (نظریات الحادی) اما اگر پيش فرض، وجود خدا باشد، علت پيدايش دين خدا خواهد بود و مطالعات پیرامون منشا پذیرش دین برای رسیدن به عواملی همچون مسایل روانی صورت می پذیرد.(نظریات خداگرایانه) (فنائی،1375، ص141).

علل پیدایش دین

در زمینه بررسی علل پیدایش دین مهمترین نکته پذیرش یا عدم پذیرش وجود خداست از این رو نظریات این حوزه نیز در دو دسته الحادی و خداگرایانه مورد بررسی قرار می گیرد.

– نظریات الحادی: این نظریات دین را صرفاً براساس امور روانشناختى و يا جامعه شناختى تبيين مى كند. از دیدگاه جامعه شناختى نفس جامعه به دلايلى موجب ديندارى افراد مى شود، و اديان محصول همين ديندارى است. جامعه نيازهايى را در افراد به صورت مفاهيم دينى اعمال مى كند و همين منشأ اديان است. از نظر روانشناختی دین امری فردیست كه منشأ آن را در درون افراد بايد جست مانند سركوب شدن غرايز و يا ترس ازطبيعت. چراکه اثرات روانی سركوب شدن غرايز، بنا به نظريات روان شناختى، موجب پديدآمدن باورهاى دينى درانسان ها مى شود. (فنائی، 1375، ص141)

– نظریات خداگرایانه: همانگونه که پیش از این اشاره شد این نظریات با پذیرش وجود خدا بر اين پيش فرض استوارند كه منشأدين وجود الهی است. . (فنائی، 1375، ص142).

 علل پذیرش دین

بحث از همه نظريات درباره منشأدين، كارى طاقت فرسا و شايد بى فائده باشد که مسلما خارج از مباحث این مطالعات است. از این رو در ادامه بیان چهار نمونه از مهمترین نظریات خداگرایانه کافی به نظر می رشد.

–  نظریه کهن الگو: روانکاو مشهور کارل گوستاو یونگ[1] روان انسان را به سه لایه آگاهی، ناخودآگاه شخصی و ناخودآگاه جمعی تقسیم می کند. وی محتويات ناخودآگاه جمعى را كهن الگو (صورت مثالى يا آركى تايپ) نامیده و عقیده دارد در همه انسان ها به طور يكسان وجود دارند. (اس.هال، 1375، صص36-52) يكى از كهن الگوها به نظر يونگ، تصوير خدا است. در نتيجه، ماهيت دين و خدا در زبان روان شناسى او، همه به ماهيت محتويات ناآگاه جمعى برمى گردد.(مورنو،1376، ص142)

– نظریه امر مقدس: میرچا الیاده عنصر اختصاصى و تحويل ناپذير دين را، امرمقدس می داند. براى فرد بى دين زمان ها و مكان ها متجانس اند ولى براى ديندار زمان ها و مكان ها نامتجانس و ناهمگون اند و منشأدين، واقعيت داشتن امر مقدس و مواجهه انسان ها با آن است. (فنائی،1375،ص53)

– نظریه علیت: اندرو لانگ[2] معتقد است بر انديشه انسان ها به طور طبيعى قانون عليت حاكم است و این کافیست كه انسان رابه طرف اعتقاد به وجود خدا و آفريدگارش سوق دهد، چراکه انسان بالطبع به آفرينش اشيا و جهان علم دارد و از سوى ديگر، مى داند كه او خود نمى تواند آنها را به وجود آورد. (فنائی،1375، ص56)

مساله تعدد ادیان

حوزه های تحقیق درباره تعدد ادیان انواع مختلفی دارد که بحث از ارتباط میان ادیان یکی از آن هاست. در این بحث پرسش این نیست که آیا ادیان متعددی در عالم وجود دارند یا خیر، و یا اینکه علت بروز این کثرت چیست بلکه این بحث به دنبال مسایلی معرفتی همچون بهره مندی ادیان از حقیقت می باشد.  پرسش مهم این است که ادیان مختلف چه نسبتی با صدق و حقانیت دارند، پاسخ ها بدین پرسش بسیار متنوع است و در این قسمت سه رویکرد عمده انحصار گرایی، شمول گرایی و کثرت گرایی دینی به طور خلاصه بررسی خواهد شد.

انحصار گرایی

طبیعی ترین حالت انسان مومن این فرض است که حقیقت در دین اوست و در متیجه ادیان دیگر با دیدگاه مخالف باطل اند. بر این اساس نجات  (رستگاری)، اخلاقیات و عقاید یک دین، مزیت معرفتی دارد که پیروان ادیان دیگر از این مزیت بیرون هستند. (برن،1988، ص3)

انحصار گرایی دو بخش نظری یا عقیدتی و رستگارانه یا نجات بخش دارد. بنابر انحصار گرایی ناظر به عقیده، تعالیم و آموزه های یک دین معین، نزد آن دین کاملا صادق بوده و تعالیم سایر ادیان در صورت تعارض کاذب فرض می شوند. بر اساس انحصار گرایی ناظر به نجات تنها یک دین راه رستگاری را نشان می دهد. (کوین[1]،1998، ص260)

شمول گرایی

نگرش شمول گرایی با نگرش پیشین آغاز می شود. بر اساس این دیدگاه تنها مندرجات یکی از ادیان جهان به طور کامل صحیح است، اما ادیان دیگر نیز در بردارنده حقیقتی از آن دین صحیح هستند. به عبارت دیگر یک دین خاص نشان دهنده واقعیت غایی است که بیشترین و علمی ترین راه رستگاری و نجات را به دست می دهد، اما ادیان دیگر صرفا مدخل هایی برای ورود به آن دین بوده، یا دارای قرابت هایی با آن هستند. بنابراین پیروان دیگر ادیان می توانند به نحوی نجات یافته، رهایی یابند. (کوین،1998، ص35)

بنابراین در نظریه شمول گرایی میان دو موضوع حقانیت و رستگاری تمایز وجود دارد. شمول گرایی همانند انحصار گرایی، حقانیت را منحصر به دینی خاص می داند و دیگران را صاحب حقیقت به شمار نمی آورد. اما تفاوت در این است که نجات و رستگاری در شمول گرایی منحصر به اتباع آن دین خاص نیست و پیروان ادیان دیگر نیز به تناسب دین و آیین خود و به تبع حقانیت و رستگاری اصیل آن دین، از نجات و رستگاری بهره مند می شوند. (حسینی، 1382، ص106).

کثرت گرایی دینی

کثرت گرایی دینی که گاه با عناوینی نظیر کثرت گرایی کلامی و کثرت گرایی ایدئولوژیکی در فلسفه دین مطرح می گردد، مدعی است که حقیقت (محتوای ایمان) می تواند از تنوع مشروع برخوردار باشد. (کوین،1998، ص260)

نقطه شروع کثرت گرایی، تصدیق حضور خدا در ایمان و زندگی افرادی است که در سایر سنت ها زندگی می کنند. (باربور[2]،1379، ص68)  جان هیک مشهورترین فیلسوف دین و متکلمی است که در این زمینه قلم زده است، وی مفصل ترین بیان از کثرت گرایی را در سال 1989 میلادی در کتاب تفسیر دین آورده است. به عقیده وی تنوع سنت ها و تفاوت های ادراک بشری صور مختلف وحی را نشان می دهد. و معتقد است رستگاری در ضمن سنت های زیادی به دست می آید. (باربور،1379، ص68) هیک این موضوع را در سایر کتا هایش با عناوینی همچون خدا اسامی متعدد دارد، خدا و جهان ایمان ها، رنگین کمان ایمان ها و … دنبال کرده اشاره می کند که خدا را به طرق مختلفی می توان پرستش کرد. (هیک[3]، 1984، ص 194)

نگاهی به اصول مشترک ادیان

برخی از این عناصر مشترک که در حقیقت اصول عمومی دینداری هستند عبارتند از:

• 1 – خداشناسي و يكتاشناسي؛
• 2 – نيكوكاري ودستگيري از ضعفيان؛
• 3- راستي و درستكاري ودروغ نگفتن؛
• 4 – پاكدامني؛
• 5 – دزدي نكردن و رشوه نگرفتن؛
• 6 – وفاي به عهد؛
• 7 – مراعات پاكيزگي و طهارت؛
• 8 – عبادت و استعانت از خداوند با نماز ودعا؛
• 9 – نيازردن حيوانات بي آزار؛
• 10 – احترام به پدرومادر؛
• 11 – آنچه برخود نمي پسندي به ديگران روامدار؛
• 12 – ميانه روو معتدل بودن؛
• 13 – محبت به يكديگرو خدمت به خلق؛
• 14 – تقوي و پرهيزكاري؛
• 15 – بي گناه را نكشتن
• 16 – آبادكردن جهان؛
• 17 – يادكردن از مردگان با خيرات براي ارواح ايشان؛
• 18 – اعتقادبه (نوعي) پاداش و كيفر پس از مرگ؛
• 19 – معاش از راه درست؛ (گزارشی از ادیان و آیین ها)

 گفتگوی ادیان

گفت و گو ضرورت بسیار مهمی برای همه متدینان است. زیرا برای تمامی کسانی که اعتقاد بنیادی به دینی دارند، مهمترین مساله باقی ماندن دین آن هاست چرا که اگر دین ها باقی نماند ، بنیاد گرایی هم بی فایده خواهد بود. (اکرمی، 1383، ص1) دکتر سروش در مقوله ی گفتگوی ادیان بر این عقیده است که ادیان مسلما در طول تاریخ با یکدیگر گفتگو کرده اند و تاثیر و تاثر داشته اند تا امروزه بدین جا رسیده اند.(سروش،1378، ص78)

“می توان گفت گفتگوی ادیان در واقع همان گفتگوی فر هنگ ها و تمدن هاست.” (سروش،1378، ص78) چراکه “تمدن های کهن حول محور ادیان شکل گرفته اند^..” (ملکیان، 1381، ص151) و لذا تعاریف ارائه شده برای گفتگوی تمدن ها را تا حدود زیادی می توان منطبق با تعریف گفتگوی ادیان دانست. ملکیان در تعریف گفتگوی تمدن ها می گوید: گفتگوی تمدن ها گفتگویی میان نمایندگان تمدن هاست که هدف اصلی آن حل مسائل مبتلا به بشر امروز است .

در این میان دغدغه مشترک دینداران سعادت بشر است  یعنی دینداران با چنین رویکردی مسایل بشر را مورد مداقه و تجزیه و تحلیل قرار می دهند و برای آن راهکار ارایه می کنند. هدف از گفتگوی ادیان این است که هر یک از طرفین به شناخت تازه تری از خود دست یابند و به معتقدات خود آگاهتر و واقف تر شده، خود را در آینه دیگری ببیند و با شنیدن داوری دیگری درباره خود، اگر هم ضعیف است نیرومند گردد. “گفت و گو مذاکره بی وقفه بین گروه هایی است که حرفشان یکی نیست و بین کسانی است که تفاوت ها، تضاد ها و طرد متقابل بین شیوه های گوناگون تفکرشان را تشخیص داده، به آن احترام می گذارند. هدف این گفت و گو فهم و درک منتهی به تامل بیشتر در مورد دلالت های آن برای موضع خود شخص و در باب اعتقادات و حساسیت های سنت های دیگر است.” (ساجد، 1383،ص12)

 اهداف و آثار گفتگوی ادیان

تعریف گفتگو خود به تنهایی نیز تا حدودی متضمن هدف آن می شود. در گذشته گفت وگو برای تحمیل نظر بوده، ولی امروز گفت وگو برای فهم نظر طرف مقابل است. در حقیقت در زمینه گفتگو در باب مسائل معرفتی همچون مسایل ادیان نیل به یک نتیجه یکسان و دستیابی به حقیقت مشترک نه تنها نشدنی، که امری ذاتا محال است و آنچه مهم است اینکه هر یک از طرفین به شناخت متقابل و به درک تازه تری از حقیقت دست یابد و سیمای متفاوتی از آن را که قبلا نمی دیده است ببیند و البته تحقق چنین امری برای کسی میسر است که پیوسته در طلب حقیقت باشد.

هدف از این رویکرد، فرایند حرکت در زمینه ای مبتنی بر مشروعیت داشتن تفاوت ها و دیگر بودگی هاست. با این وجود نباید تصور کرد که چنین گفتگویی بی هدف یعنی کورکورانه است. نبود هدف از پیش تعیین شده به معنی نبود اهداف متعدد در چند سوی گفتگو نیست (فکوهی، 1385، ص 64) برای هر کاری، از جمله گفت وگو باید هدف یا اهدافی را در نظر گرفت. اگر این گفت وگو بین پیروان ادیان انجام می شود، باید در زمینه ها و با اهداف زیر باشد:….

 انواع گفتگو در گستره گفت و گوی ادیان الهی

نمى توان در عرصه ى گفت وگوى ادیان، تنها از گفتمان واحدى سخن به میان آورد بلكه گستره اى است كه گفتمان هاى متعددى را دربر مى گیرد. این تنوع یا اختلاف، برخاسته از اختلاف و تفاوت هاى فرهنگى، دینى، فكرى و سیاسى گفت وگوكنندگان است و نیز فضاهاى مختلفى كه گفت وگو در آن ها صورت مى پذیرد. به رغم كثرت و تفاوت این گونه گفتمان ها، مشابهت هاى فراوانى هم میان آنها وجود دارد و گفتگو همواره به نوعى آمیخته ای از انواع آن است.

پیش از آغاز گفتگو اول باید ماهیت و نوع گفتگو مشخص شود، در واقع در انجام گفتگو هدف و شکل انجام آن باید به خوبی مشخص باشد، چرا که در هر گفتگو مسائل مختلفی را می توان مطرح کرد، اما نمی توان همه حرفها را به یکباره مد نظر قرار داد. (فرید زاده، 1377، ص 512)

جهت مشاهده نمونه های دیگر از ادبیات ، پیشینه تحقیق و مبانی نظری پایان نامه های معماری کلیک کنید.

نمونه ای از فهرست منابع

• آقا جری، هاشم (1377). شرایط امکان و امتناع گفتگوی تمدن ها، همایش چیستی گفتگوی تمدن ها، وزارت خارجه ایران، صص 89-101
• آموزگار، ژاله و تفضلى ، احمد(1375). اسطوره زندگى زردشت ، تهران : نشر چشمه و آويشن.
• آوینی، سید محمد(1370). جاودانگی و هنر(مجموعه مقالات)، تهران: برگ.
• آهنگریان،آزاده(1387).کنیسه های محله جویباره اصفهان. قابل دسترسی از طریق آدرس برخط: zasta.ir
• آیزاکس، ویلیام (1380). گفتگو و هنر با هم اندیشیدن، مترجم محمود حدادی، تهران: دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی.
• ابطحی، سید محمد علی (1376). گفتگو بین ادیان الهی، مصاحبه با دکتر طارق متری، نامه فرهنگ، شماره 26.صص110-123.
• ابوریحان بیرونی، محمد بن احمد (1386). آثار الباقیه، ترجمه اکبر دانا سرشت، تهران: نشر امیر کبیر.
• اتو، رودلف(1380). مفهوم امر قدسی، ترجمه همایون همتی، تهران:نقش جهان.
• اردلان، نادر(1380). حس وحدت: سنت عرفانی در معماری ایرانی، ترجمه حمید شاهرخ، اصفهان: نشر خاک
• ارسطو (1377). سیاست، ترجمه حمید عنایت، تهران: نشر نیل
• اس.هال، كالوين ( 1375). مبانى روان شناسى تحليلى يونگ، ترجمه دكتر محمدحسين مقبل، تهران: جهاددانشگاهى تربيت معلم
• اسدی، حبیب (1385). گفتگوی ادیان ضرورت زندگی جهانی شده، نشریه چشم انداز ارتباطات فرهنگی، شماره 26، صص 62-64.
• اسفندیاری، آپه نا (1388). چلیپا،رمز انسان کامل، پژوهش در فرهنگ و هنر،شماره1،صص 5-19
• اسلامی، آسیه (1391). طراحی مرکز تعاملات دانشجویی دانشگاه شیراز، رساله کارشناسی ارشد معماری، دانشگاه شیراز.
• اعوانی، غلامرضا (1375). حکمت و هنر معنوی (مجموعه مقالات) تهران: گروس.
• …
• …